variety
stringclasses 6
values | text
stringlengths 14
34.1k
| pub_date
stringdate 1997-01-01 00:00:00
2008-01-01 00:00:00
| post_id
stringlengths 20
20
| file_name
stringclasses 12
values |
|---|---|---|---|---|
rm-vallader
|
Ün dals temas politics ils plü actuals chi’d occupa il president cumünal da Scuol es il scumpart dals cuosts in möd solidaric per las lezchas regiunalas cha’l cumün da Scuol surpiglia. L’organisaziun regiunala da l’Engiadina Bassa, la Pro Engiadina Bassa (PEB), es actualmaing illa fasa da consultaziun cul concept da svilup da la regiun. In quel concept vain tematisada eir la forza da finanzas fich differenta dals cumüns da la regiun. Intant cha’ls cumüns vaschins da Scuol, Ftan e Sent han ün’entrada da raduond 2000 francs per abitant e Scuol svess ha üna tala da raduond 3000 francs, crescha quella i’ls oters cumüns da la regiun fin pro Samignun cun ün’entrada da 10 000 francs pro abitant. Solidarità o solidartà Il scumpart actual dals cuosts da la PEB as basa in prüma lingia sül nummer d’abitants dals cumüns. Quel as referischa, per exaimpel pro’ls cuosts da ramassamaint d’immundizchas, sün üna solidarità dal center invers cumüns plü gio’d via e plü pitschens. Not Carl manaja: «Id es güst dad esser solidaric, ma pel mumaint pajan ils povers our da solidarità invers ils richs.» Ingüna egualisaziun directa Carl vezza la pussibiltà manzunada eir aint il concept da svilup da la regiun, da scumpartir ils cuosts da l’organisaziun regiunala tenor la forza da finanzas dals cumüns ed in vista cha la regiun surpigliess lura daplü lezchas ed ils cuosts regiunals creschissan, füss que üna egualisaziun regiunala da finanzas indirecta. «Üna egualisaziun da finanzas directa, i’l sen cha’ls cumüns ferms da finanzas güdessan directamaing als debels, nun es realistica, ma ün oter sistem da scumpartir ils cuosts fats per tuot la regiun füss d’avantag.
|
1997
|
rm_quotidiana.054215
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Nus vivain in ün temp chi ha la tendenza da verer impustüt quai chi nu funcziuna. Las medias promouvan quista tendenza: Chi chi legia il «Beobachter», chi chi taidla «Espresso», chi chi tschütta «Kassensturz» sto avair l’impreschiun, chi spetta davo mincha chantun ün chi’m voul metter aint il sach. Plü co facil vain eir nus ravarendas minchatant la tendenza dad intunar massa ferm tuot quai chi va suotsura. E finalmaing – per nüglia dar la cuolpa be ad oters – para quai dad esser alch chi sezza fich profuond aint il uman, quista fixaziun sül negativ. Vairamaing stess la prüma culuonna esser la lunga! I nun ha dat ün di l’on passà, ingio ch’eu nu vess tgnü abot da mangiar o da baiver. I nun ha dat ün di sainza ch’eu vess tgnü ün tet sur il cheu. I nun ha dat ün di, ingio ch’eu nu vaiva nüglia per trar aint.
|
1997
|
rm_quotidiana.054224
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Ils duos vers dal psalm 103 ans pon güdar da correger quista vista unilaterala: «Orma mia, loda il Segner», haja nom. Nos lodar, nos ingrazchar, arcuntschentscha sto dimena gnir da dadaint, dad aintasom. I nu basta, scha nos intellet sa: Hai, vairamaing possa esser grà. I nu basta, scha nos grazcha es be ün automatissem. Uschè nu vain’la amo plü lunga, la culuonna «lodar / ingrazchar». Per cha quai dvainta, douvra sens averts, ögls averts, uraglias avertas, ün nas avert. Tuot il bel e bun chi’ns circundescha, sto il prüm sco pudair entrar in nus e propcha pertoccar nos dadaint. Pür allà po nossa vista gnir ün’otra. «Orma mia, loda il Segner, e nun invlidar quant dal bain ch’el at ha fat!» Schi’s invlida alch a scoula, lura daja ün chasti. Schi’s invlida üna sezzüda, lura es quai magari penibel. Schi’s invlida, quant dal bain cha Dieu ha fat a minchün da nus, lura nu capita il prüm mumaint nügli’oter. S’inclegia inamöd da sai, cha nus vain adüna tuot ... Ma precis quia cumainza la malcuntantezza, quia chattain il motiv per la tendenza ch’eu n’ha descrit survart. Nus invlidain, quant dal bain cha Dieu ans fa, registrain pero pür massa, quant dal mal chi dà in nossa vita e sün nos muond. Lura vaja cun nus sco cun Peider:
|
1997
|
rm_quotidiana.054225
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Peider ha ot ons e douvra raps, ses francs e mez per as cumprar alch. Gudognar nu po’l amo e rovar nu lessa’l. Qua ha’l ün’idea: El metta quint a sia mamma: Per trar aint la sourina ün franc e mez, per perchürar la sourina duos francs, per cumprar aint trais francs; fa insomma ses francs e mez. Avant il giantar metta’l quist quint suot il plat da mamma. Quella chatta il zettel, til legia, tschütta a Peider e nu disch gnanca pled. La saira chatta Peider suot seis plat duos pitschnas chartinas. Aint illa prüma sun ses francs e mez. In tschella charta il quint da mamma: Per mangiar e baiver nolla francs, per lavar e far oura cul fier nolla, per la chüra pro malatia nolla, per educaziun nolla, per avair jent nolla; fa insomma nolla francs. Cur cha Peider legia quist quint, vain el tuot quiet. El sta sü, va in cuschina, metta ils raps sülla maisa e va svelt oura. Peider e sia mamma, quai es sco nus e Dieu. «Orma mia loda il Segner, e nun invlidar quant dal bain ch’el at ha fat.» Scha nus acceptain l’invid dal psalmist, scha nus tgnain adimmaint, quant dal bain cha Dieu ans ha fat daspö cha nus eschan sün terra, scha nus rivin noss sens per tuot il bel e bun chi’d es intuorn nus, lura as transmüda nos sentimaint da vita in arcuntschentscha, cuntantezza, e quai varà bunas consequenzas eir per la vita dad oters. Garanti!
|
1997
|
rm_quotidiana.054226
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Il Cussagl dals stadis ha decis her cun 25 cunter trais vuschs da desister da francar illa ledscha dad energia l’introducziun d’üna taxa directiva sül consüm final d’energias na renovablas da 0,6 raps pro ura kilovatt. La refüsa da l’introducziun nu vöglia però dir, chi manca la sensibilità ecologica, han in segua manià divers pledaders. La cumischiun d’ambiaint dal Cussagl dal stadis saja intenziunada da discuter amo plü profuondamaing davart la taxa d’energia directiva e d’examinar ün’eventuala cuntraproposta a l’iniziativa solara. ha approvà üna prüma part da masüras per cumbatter la canera lung la lingia da viafier dal Gottard. Cumanzà vain a Rheinfelden cun la protecziun cunter la canera da 2,1 kilometers per 9,6 milliuns francs.
|
1997
|
rm_quotidiana.054230
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
In occasiun da l’arrandschamaint d’infuormaziun i’l hotel Paradies, coordinà ed accumpagnà da la società Scuol Turissem, ha La Quotidiana discuorrü cun Martin Nydegger, il respunsabel per la vendita e la comercialisaziun da Scuol Turissem, davart il concept da marketing e’ls trends dal lö da destinaziun. La strategia dals turistikers da la cumünanza d’interess as basa a tschinch puncts principals, nomnadamaing il sport d’inviern (inclus ils sports da trend), l’uschedit wellness, il Parc naziunal (segmaint natüra) e’l Vereina (in avegnir). Snowbiking es ün nouv trend «Hozindi ston decisiuns gnir trattas svelt e trends nu das-chan gnir mancantats», ha manzunà il schef da marketing. Cha’ls trends stopchan adüna darcheu gnir valütats nouv. Mincha trend nu stopcha però gnir tut sü i’l concept.
|
1997
|
rm_quotidiana.054233
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Bun on da gestiun per las Pendicularas da Samignun SA. La radunanza generala da sonda passada sün l’Alp Trida ha tut cogniziun da frequenzas augmantadas e d’ün guadogn net da passa 300 000 francs. Sün proposta dal cussagl administrativ han ils acziunaris renunzchà ad üna dividena e decis da metter il guadogn net illas reservas. Las grondas investiziuns fattas dürant ils ultims ons portan ün bun früt e sustegnan l’economia publica. «Las pendicularas sun per la regiun da grond’importanza. Eir scha l’ambiaint economic e turistic nun es pel mumaint favuraivel, muossa nossa strategia tuottüna resultats allegraivels», uschè il president dal cussagl administrativ, Fortunato Vincenz. Las pendicularas guardan plain spranza i’l 21avel on da gestiun.
|
1997
|
rm_quotidiana.054237
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
A l’ur dal cumün da Ftan, sün 1650 meters sur mar, as rechatta l’idillic hotel «Paradies», manà dals conjugals Waltraud ed Eduard Hitzberger. La fin d’eivna passada ha la pressa locala ed internaziunala gnü l’occasiun da far üna visita a l’hotel e da gnir a cugnuoscher l’atmosfera moderna e l’intern paschaivel da la chasa, chi integrescha in sia filosofia eir fermamaing la cultura resp. populaziun indigena. L’hotel, chi metta grond pais sün la varietà e la qualità culinarica, vaiva preparà ün vast program d’activitats, chi cumpigliaiva tanter oter üna visita al Bogn Engiadina Scuol, üna gita i’l vagun da salun da la Viafier retica (fabrichà dal 1929) da Scuol a San Murezzan ed ün’excursiun cun la charrozza da chavals. Ils numerus pasts culinarics exquisits d’Eduard Hitzberger han attribui bain quant a la buna reuschida da l’arrandschamaint ed al bainstar spiertal e corporal da las rapreschantantas e dals rapreschantants stats invidats. L’hotel Paradies surdà minch’on il «Premi Cultural» La part la plü veglia da l’hotel Paradies a Ftan, chi’d es commember da l’associaziun d’hotels renomnada Relais & Châteaux, es gnüda fabrichada dal 1910 dal pittur artist Hans Walter Beyer. Las localitats, ingio chi’s rechatta uossa la vasta biblioteca (il cour da l’hotel), til servivan sco atelier e lö d’abitar. Dal 1951 ha Martha Risler cumprà la chasa. Dal 1966 es la chasa gnüda fabrichada oura ad ün hotel cun desch chombras e dal 1974 sun gnüdas fattas desch ulteriuras chombras. Dal 1982 han lura ils conjugals Brigitte e Roland Jöhri surtut la direcziun dal «paradis». Fingià quella jada s’ha mis i’l hotel grond pais sün la qualità culinarica da las differentas spaisas. Dal 1995 ha la famiglia H. Rahe da Hamburg cumprà il stabilimaint. La famiglia proprietaria ha dalunga cumanzà da cumprar purtrets, sculpturas ed ulteriuras ouvras d’artists engiadinais resp. grischuns. In tuot las localitats publicas e chombras sun expostas las ouvras, chi intermedieschan als visitaduors ün tagl a traviers las ouvras dals artists indigens. Tanter oter consegna l’hotel «Paradies» daspö’l 1996 ün premi d’art, l’uschedit «Premi Cultural». Infrastructura elevada cun trais restorants e partiziun da wellness L’hotel, fabrichà oura da maniera moderna, integrond però üna pruna mobiglia e substanza da fabrica classica (fuond da granit grisch, tapets prezius, pignias da quadrels etc.), dispuona da 26 chombras luxuriusas. Dal 1996 es tanter oter gnüda fabrichada üna partiziun da wellness, chi s’extenda sur üna surfatscha da 150 m2. Quella cumpiglia trais saunas, ün uschedit «whirl-pool», ün solarium e l’infrastructura necessaria per far masaschas. L’oasa da la quietezza e da la recreaziun es gnüda imbellida cun purtrets dal cuntschaint artist engiadinais Steivan Liun Könz da Guarda. I’l hotel as rechattan implü trais restorants, nomnadamaing la sala «La Bellezza», la «Bella Vista» e la «Stüva Paradis». Dasper la bar illa halla d’abitar cul fö da chamin as chatta i’l hotel Paradies a Ftan eir üna gronda terassa da sulai e la chombra «Lischana», chi sta a disposiziun per dietas e conferenzas (inclus il medium global Internet). Ün’attracziun tuottafat speciala es il grond schler da vin climatisà. Eduard Hitzberger es ün dals meglders cuschinunzs da la Svizra Waltraud Hitzberger-Holzinger es nada a Vöcklabruck in Austria. Davo avair fat la scoula professiunala d’hotellaria ha ella ramassà experienzas in Austria e dad utro. Avant sco ir a Ftan manaivan ella e seis hom il restorant «Chesa Pirani» a La Punt Chamues-ch. D’incuort es il directer e cuschinunz paschiunà Eduard Hitzberger gnü classifichà da la società Gault Millau (cun 18 da 20 punts) sco ün dals meglders cuschinunzs da la Svizra, e quai tanter oter pervi ch’el chüra sainza cumpromiss la cuschina orientada al marchà e pervi ch’el integrescha illa gestiun da l’hotel Paradies eir prodots da la regiun.
|
1997
|
rm_quotidiana.054248
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
A la dumonda da La Quotidiana, perche ch’els s’hajan decis d’ir a Ftan per manar là ün hotel, ha respus la directura Waltraud Hitzberger: «Davo avair manà dürant ündesch ons la Chesa Pirani d’eirna dal maniamaint, chi füss temp per ün müdamaint. A nus d’eira gnü offri l’hotel Paradis; ed adonta cha nus vaivan quella jada oters intents, ans vaivna decis da gnir a quia. Per mai s’ha cun quai accumpli ün sömmi.» L’hotel es in segua gnü renovà e schlargià per divers milliuns francs. «Il stil da la chasa cun sia substanza da fabrica dals ons settanta però es restà. Dadoura vaina nempe fat be pitschens müdamaints, dadaint però es gnü investi bler.» Cha l’hotel Paradies saja lur vita, lur professiun e plü gronda paschiun. Ch’els fetschan tuot il pussibel per gnir a la testa, e quai eir in connex cun la cultura. «Nus manain la chasa cun plaschair, motivaziun ed idealissem e pudain quintar cul sustegn generus dals proprietaris da l’hotel», ha fat resortir la directura. In vista al fat, cha seis hom es d’incuort gnü nominà sco ün dals meglders cuschinunzs da la Svizra, ha tenor l’avis da Waltraud Hitzberger sgüra ün effet positiv per lur affar. «Nus eschan cuntaints e superbis dal success ragiunt. Ün effet da quella nominaziun spettaina però al plü bod per quista stagiun d’inviern. Important esa cha nus nu fain uossa ingüna posa sül status quo dimpersai cha nus provain cuntinuadamaing d’augmantar la qualità da la sporta da l’hotel.» I’l hotel Paradies a Ftan nu vain la cultura be exposta dimpersai vivüda, manaja la directura. «Nus vain lantschà ün concept d’art, chi resguarda in prüma lingia ils artists engiadinais. Quel concept cumpiglia eir la promoziun da la nouva generaziun d’artistas e d’artists. La cultura tocca simplamaing pro a nos hotel.» Mo na be la cultura indigena vain integrada; i’l hotel Paradies as chatta tanter oter eir üna vasta paletta da prodots agriculs da l’Engiadina Bassa, sco per exaimpel charn, chaschöl, övs, mailinterra, verdüra e frütta.
|
1997
|
rm_quotidiana.054249
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
La vaira lavur cumainza cun sia realisaziun. «L’abiltà da persvader, la discussiun e l’infuormaziun davant e davo las culissas fan madürar l’idea ad üna soluziun acceptabla», ha declerà cusglier naziunal Duri Bezzola il svilup da sia proposta. Il punct da partenza saja stat quel da resguardar la situaziun speciala da nos pajais e da las regiuns chi nu profitan da l’augmaint dal pais sün quaranta tonnas e chi nun han neir la pussibiltà da müdar da la via sülla viafier. «L’idea fundamentala es bain statta quella da chattar üna soluziun chi nu discriminescha ne l’indigen ne l’ester.» Ün segn vers Brüssel Bezzola ha fat allusiun als problems chi stopchan gnir scholts in connex cul trafic: La finanziaziun dals progets gronds da l’infrastructura (Neat, viafier 2000, colliaziun cun la rait d’ota sveltezza in Europa, la protecziun cunter la canera); l’iniziativa da las Alps e lura ils contrats bilaterals cun l’Uniun europeica (UE). «Ils 0,6 raps per tonna/kilometer proposts dals transportaders nu vessan bastü per sgürar il bsögn finanzial, üna taxa plü ota pussibla pretaisa dals partis da schnestra vessan quasi tut la basa da discussiun cun l’EU», uschè Bezzola. «Quella ha signalisà cha la decisiun saja in lur sen, cha mia posiziun haja però ün minz protecziunistic pel marchà intern.» Cuosts fan adüna mal La proposta acceptada chaschunescha cuosts considerabels.
|
1997
|
rm_quotidiana.054266
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Quai chi düra, madüra. Uschè eir per la Pro Surlej. L’ultima radunanza generala ha gnü lö als 21 lügl 1991. Ils quints sun gnüts serrats giò e revis ün ultima vouta dal 1994. La radunanza da sonda passada a Samedan ha uossa fat uorden. Ed ella ha güsta eir decis da liquidar lur associaziun. Üna vouta daplü s’haja demuossà ch’üna società bsögna da forzas motoricas sch’ella voul exister; tuot la lavur dependa da l’ingaschamaint instancabel e dischinteressà da talas. E cha quellas van vi ed almain nun es alch nouv. Corrado Gaudenzi ha inizià a partir dal 1984, ingio ch’el ha surtur il presidi da la Pro Surlej (PSL), ün temp fich activ. El ha dedichà cun grond ingaschamaint als problems chi concernaivan la cuntrada da Silvaplana ed ad oters d’actualità regiunala. A cour til staiva eir cha l’Engiadin’Ota nu gnia periclitada massa ferm dal trafic aviatic. Il success nu’s po però redüer be sün sia persuna; bleras otras han sustgnü in ün möd o l’oter las acziuns da l’associaziun. Üna lunga partenza Davo cha Gaudenzi ha müdà manster, ha’l stuvü limitar a partir dal 1988 seis ingaschamaint per la PSL. Quai ed eir oters factuors han intimà al ‘protectur da la cuntrada da Silvaplana’ da demischiunar sco president da l’associaziun. Ils ulteriuors duos commembers da la cumischiun, Urs Hüsler e Robert Z.Ganzoni, d’eiran però da l’avis chi füss meglder da tscherchar la fusiun cun la Pro Lej da Segl (PLS) – chi perseguitescha plü o main ils medems böts – sainza müdamaints illa suprastanza. Quista soluziun es dvantada necessaria perquai chi nu d’eira in vista, sco chi para, ingün chi vess tut per mans las fatschendas da la PSL. Gaudenzi es i d’accord culla proposta e Ganzoni ha scleri las dumondas per üna fusiun eventuala. Il president in carica ha lura demischiunà la mità da marz da quist on definitivmaing, avant co chi’s vaiva cumanzà a preparar la radunanza generala, chi vess gnü d’aviar lö insè dalönch innan. Fusiun incontestabla Ganzoni d’eira commember da la suprastanza a partir da la fundaziun, impustüt però sco rapreschantant da la PLS e da la secziun engiadinaisa per la protecziun da la patria. El ha preparà las modalitats da fusiun in quel sen cha la PLS surpigliess las passivas ed activas. Ultra da quai ha’l cumplettà ils statuts da las duos associaziuns e tils suottamiss a l’examinaziun. La stà dal 1996 ha la radunanza generala da la PLS acceptà il proget in dumonda. Il listess han uossa eir fat ils 13 partecipants a la radunanza generala da la PSL. Els han decis unanimamaing da fusiunar e da transferir lur facultà da passa 190 000 francs illa PLS. «Id es sgüra stat radschunaivel da far quist pass e da concentrar las forzas per la protecziun dals lais d’Engiadin’Ota in ün’associaziun. Uschè saraja eir pussibel da chattar glieud qualifichada pels differents uffizis», uschè Ganzoni. Our da quists motivs es eir la Pro Grevasalvas gnüd’integrada d’incuort illa PLS. La PSL es gnüda fuondada als 23 da lügl 1966 cun la mera da proteger amo plü persistentamaing la cuntrada intuorn ils lais d’Engiadin’Ota ed impustüt quella da Surlej e Silvaplana. Quist proceder nu d’eira d’incleger sco acziun cunter la PLS, el es gnü instradà sco üna cooperaziun tanter las duos associaziuns da protecziun. Da principi innan d’eiran nempe blers suprastants da la PLS eir illa suprastanza da la PSL. La direcziun da l’ultima d’eira dal cumanzamaint fin avant pac temp pro la famiglia Gaudenzi da Silvaplana, intant cha quella da la PLS d’eira in oters mans. «Il bun accord d’origen – chi s’ha forsa sfraidi ün pa cun ir dal temp – as muossa eir in quai chi’d es gnü attribui ün dret da protecziun general ed autonom a tuottas duos associaziuns vi da quasi tuot las parcellas da protecziun sül territori da Silvaplana», ha remarchà Ganzoni. Per regla han però tschüf quist dret eir l’Uniun svizra per la protecziun da la natüra, l’Uniun svizra per la protecziun da la patria sco eir il Club alpin svizzer. Quista sgürezza multifaria dal dret privat es gnüda introdütta per tour da prüma davent la spranza a tentativas d’infiltraziun estras. «La PSL e la PLS han tgnü ed agi insembel dürant decennis i’l sen d’üna lavur in gruppa per la cuntrada da Silvaplana. Da quista collavuraziun es resultadada la rait da protecziun da las parcellas efficazia existenta», ha Ganzoni rendü attent a las activitats da las duos associaziuns.
|
1997
|
rm_quotidiana.054279
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Causa cha la posta nu distribuischa la sonda ingüns fögls volants es il mas-chalch, chi’d es l’organ ufficial dal cumün da Sent, rivà massa tard illas chasadas. Uschè ha il president cumünal, Men Luppi, propost a las votantas e’ls votants da suspender duos tractandas importantas sün ün oter termin, perquai chi’s vess eventualmaing stuvü far quint cun ün recuors. Exclus da la decisiun s’haja uschè l’adattamaint da l’uorden d’adöver per la garascha «Davo Stron» e la plazza da parcar «Triench» sco eir la reponderaziun da la contribuziun da 20 raps a favur da la sporta sportiva davart la Società da trafic. Percunter ha la radunanza cumünala da venderdi saira acceptà il credit brüt da 190 000 francs pel chanal maister da Sur En a Plan da la Punt e 33 000 francs per la part electrica in connex cun quist proget. Eir a la fusiun da la chascha d’amalats publica da Sent culla chascha d’amalats publica grischuna han aderi las votantas e’ls votants da Sent. Davo üna discussiun animada s’haja limità la tonnascha sülla Via Sura sün 9 tonnas. Il suveran es amo gnü orientà davart il plan da svilup dal god in Engiadina Bassa. Quel regla l’ütilisaziun e la cultivaziun futura dals gods in resguardond plü bain pussibel las aspettativas da la generalità.
|
1997
|
rm_quotidiana.054280
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
In venderdi saira ha gnü lö a Tschlin üna radunanza cumünala. Las votantas e’ls votants han gnü da decider davart ün magazin da pumpiers e’l provedimaint d’aua per lur fracziun. Fabricats dadour la zona da fabrica bsögnan üna procedura da permiss speciala, uschè eir il magazin da pumpiers a Clamischot. Davo cha la dumonda da fabrica d’eira fingià gnüda acceptada, ha uossa la radunanza cumünala aderi a la dumonda da müdar la lingia da construcziun per quel edifizi. Il cumün da Tschlin voul sanar il provedimaint d’aua. In ün prüm pass as voula sgürar l’inchasch da la funtana. Per quist intent han ils votants e las votantas acceptà ün credit da 266 000 francs chi vain subvenziunà da la Confederaziun e dal Chantun cun 62,8 pertschient. In üna seguond’etappa esa lura previs da refar il condot d’aua fin pro’l reservuar ed in ün terz pass as voula sanar il condot tras cumün. In quel connex voul Tschlin güsta eir adattar l’ulteriura infrasctructura, sco per exaimpel la chanalisaziun e’l condot electric.
|
1997
|
rm_quotidiana.054281
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Il derbi d’avertüra da la maestranza da hockey 1997/98 da la prüma liga es i a fin cun ün success pel club da hockey da San Murezzan, chi ha guadagnà cun duos ad ün cunter il club da hockey da Lai. La victoria dals Engiadinais es statta plü co guadagnada, siond ch’els han giovà da maniera plü cumpacta e cun daplü pressiun e pervi chi s’han finalmaing elavurà daplüssas schanzas da gols. La gronda part da las bunas occasiuns sun però gnüdas evitadas dal stupend golist Raphael Walter da la squadra da Lai. Ils gols da la partida, visitada da 235 spectaturas e spectatuors, han fat Marcel Knörr (backhand illa 13avla minuta), Marco Wellig (Lai/25avla minuta) e’l chapitani da San Murezzan, René Imfeld, illa 52avla minuta. San Murezzan ha inchaschà tschinch jadas duos minuts e Lai trais jadas. Adonta cha la squadra indigena ha stuvü desister dals duos defensuors stabels Michel Pelazzi e Valentin Bissig, hana muossa eir illa defaisa bunas prestaziuns constantas.
|
1997
|
rm_quotidiana.054282
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
La secziun Turgovia dals Jeunesses Musicales Svizra (JMT) ha organisà in occasiun dal 150avel di da la mort da Felix Mendelssohn ün cuors per cor da giuvenils ed orchester a Ftan. I vain imprais l’ouvra stupenda da Felix Mendelssohn, la seguonda sinfonia «chant da lod» per solists, cor ed orchester. Dasper alchüns partecipants dal chantun Grischun exerciteschan sur 80 giuvenils da tuot las regiuns da la Svizra. Il concert ha lö in venderdi saira i’l Institut otalpin a Ftan. Ils JMT promouvan i’l rom da lur activitats internaziunlas, naziunalas e regiunalas la musica da glieud giuvna e’l barat cultural tanter las differentas regiuns linguisticas. Als 4 da november sun passats 150 ons daspö la mort da Felix Mendelssohn. Quist es eir stat il motiv pel giuven president da la JMT, Dominik Lauchenauer, da realisar quist proget. L’uffant genial Mendelssohn ha cumanzà fingià cun 11 ons a cumpuoner. La seguonda sinfonia ha’l scrit a chaschun da la festa da 400 ons da l’art tipografica a Lipsia. Robert Schumann ha scrit in sia critica davart la prüma preschantaziun da quist’ouvra, chi s’haja elevà ün scuttinöz in l’intera radunanza, ün scuttinöz chi vala illa baselgia daplü co l’applaus dad ot illa sala da concert. Dirigent da reputaziun internaziunala e talents giuvens sco solists Per quist’ouvra pussanta s’haja pudü impegnar a Slobodan Todorovic da Basilea sco dirigent. El ha stübgià clavazin al conservatori P. I. Tschaikowsky a Moscau e fat il diplom da dirigent e da manader da cor a la scoul’ota da musica a Vienna. Turneas da concert til han manà al nord e’l süd da l’America, tanter oter ha’l concertà culs orchesters filarmonics da Bregenz, Kiew, Stockholm e Berna. Matthias Aeberhard chantarà la part da tenor. El stübgia al conservatori a Winterthur pro Stefan Kramp illa classa da chant per solists. Quai fa eir Gabriela Meier chi surpiglia il prüm sopran. Andrea Huwiler occupa il seguond sopran. Ella stübgia al conservatori a Lucerna. Cun quista preschantaziun survegnan ils solists giuvens la pussibiltà da’s muossar davant ün auditori grond, quai chi dess eir schligerir la via per ulteriuors ingaschamaints. Jeunesses Musicales unischa persunas giuvnas La Jeunesses Musicales Svizra (JMS) es gnüda fundada dal 1948 a Genevra. Ella es commembra da la federaziun internaziunala, a la quala sun hoz partecipadas sur 50 naziuns sün tuot il muond. Il secretariat central e las secziuns in Svizra collavuran sül plan regiunal, naziunal ed internaziunal. Il böt es da promouver persunas giuvnas da tuot las classas tras festivals da musica, cuors da musica, concurrenzas da musica per giuvenils, concerts per giuvenils e turneas da barat. La Jeunesses Musicales s’inclegia in tuot sias activitats sco liom tanter conservatoris, scoulas da musica e differentas organisaziuns da musica.
|
1997
|
rm_quotidiana.054283
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
In media sun gnüdas approvadas trais da quatter dumondas pel servezzan da cumpensaziun civil dürant il prüm on daspö l’entrada in vigur da la ledscha davart la protecziun civila. Pro l’execuziun nu detta quai problems specials, cun quai cha la sporta da gestiuns d’ingaschamaint es plü ota co la retschercha, ha comunichà la secziun Servezzan civil i’l Uffizi federal d’industria, manster e lavur. Decisiuns negativas haja dat perquai cha’ls petents nun han savü far valair cun persvasiun lur motivs da conscienza e là, ingio chi’d es gnü declarà la prontezza da far servezzan sainz’arma.
|
1997
|
rm_quotidiana.054290
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Il Parti socialdemocratic (ps) profita per mumaint d’ün vent ascendent sün chomp federal, tuot al cuntrari dals partits burgais – impustüt il Parti popular (pps) e’l Parti cristiandemocratic (pcd). Quista tendenza positiva pels socialists svizzers nun as spievla però fin in l’ultima regiun perifera: «Eu nu craj chi’s po dir cha quella situaziun as manifesta eir pro nus», ha dit Reto Pedotti, il president dal parti socialdemocratic d’Engiadina Bassa. Cul sistem dals cumüns e circuls pitschens saja pel ps fich difficil da s’expuoner e da’s profilar.» La situaziun a Cuoira ed in Engiadin’Ota saja tenor l’avis da Pedotti meglder e plü simpla. Cha’l parti possa provar da far coaliziuns, mo in vista a la pluralità d’opiniuns saja quai pac radschunaivel. Cha l’interess e l’incletta per la politica dal ps d’Engiadina Bassa s’haja amegldrà, mo la vita da minchadi vegna amo adüna dominada da singulas persunas burgaisas.
|
1997
|
rm_quotidiana.054293
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Ils respunsabels da la Cumünanza d’interess Scuol/ Bogn Tarasp-Vulpera/Sent/Ftan nu sun plü pronts da manar inavant la redacziun da la revista «Allegra», l’organ da publicaziun e d’infuormaziun local da las societats da cura e da trafic d’Engiadina Bassa e da la Val Müstair. Quai d’eira cuntschaint a la redacziun da La Quotidiana fingià daspö ün temp, mo pür uossa d’eira ün exponent da Scuol Turissem pront d’infuormar avertamaing davart la situaziun concreta. Ils respunsabels nu voulan plü surtour la redacziun Cha l’Allegra saja per la regiun da grond’importanza, e quai tant pels indigens sco’ls giasts. Mo pervi cha l’organisaziun e la redacziun da la revista pretendan ün immens ingaschi da lavur, nun es la società Scuol Turissem plü pronta da manar inavant quell’incarica. Quai resorta da las indicaziuns da Martin Nydegger, il respunsabel da la società per la vendita e comercialisaziun. Per quella lezcha as stopcha uossa chattar üna persuna indigena ed etablida illa società.
|
1997
|
rm_quotidiana.054294
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Cusglier naziunal Duri Bezzola ha preschantà l’eivna passada sia proposta davart la taxa directiva sül trafic da camiuns paisants. Ch’üna dumonda da tala muntada nu’s lascha redüer sül predsch, chi sajan avantman circunstanzas legalas o cunvegnas chi stopchan gnir resguardadas ed integradas illa soluziun finala, ha dit Bezzola in ün’intervista culla Quotidiana. El s’ha eir exprimi davart oters temas: «Duos problems chi’m stan a cour e chi ston gnir scholts bainbod, sun las finanzas federalas e las trattativas bilateralas cun l’Uniun europeica». Ma eir l’agricultura e las ouvras socialas sun ün tema permanent. «Eu n’ha deplorà chi nu’s ha chattà la storta pro la chascha da dischoccupats, chi nu’s ha tut serius il fat cha nus stuvain spargnar. Per mai nun es quai be i per spargnar a favur da la chascha federala, dimpersè per sgürar quista ouvra sociala. Quella es nempe uossa bancarutta, nus vain 7 milliards francs deficit, e quai es üna catastrofa. Il resultat stret muossa però chi’s tratta qua d’üna chosa fich sensibla. Dal votum as po retrar cha la glieud nun es pronta da spargnar süllas costas dals plü debels», uschè Bezzola.
|
1997
|
rm_quotidiana.054296
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Intant cha Nedelyko Kelecevic (Winterthur) ha guadagnà cleramaing cunter seis contraend Harald Hicker, es la partida da la tschinchavla runda tanter Hans Karl e Hansjürg Kaenel statta fich egualisada. Finalmaing s’ha Karl, cun ün gö tactic da gronda classa, pudü sgürar la victoria. Davo la tschinchavla runda sun Achim Schneuwly, Peter Bischoff e’l junior Anton Allemann rivats plü daspera a la testa da la glista da rangaziun – tuots trais han gudagnà lur gös. La partida grischuna tanter Andri Arquint da Scuol e Silvio Grass da Samedan es ida a favur da l’Engiadina Bassa. La setavla ed ultima runda i’l hotel Crusch Alva a Zuoz es statta fich dramatica. Intant cha’l favorit Kelecevic ha guadagnà cunter il partecipant Leif Svensson da la Svezia, ha Karl passantà il remi e perquai pers cunter Bischoff (San Gal), chi ha giovà sensaziunalmaing. Il turnier ha finalmaing guadagnà Nedelyko Kelecevic avant Peter Bischoff, Hansjürg Kaenel e Hans Karl. Andri Arquint ha ragiunt l’ottavla plazza da totalamaing 50 partecipantas e partecipants. Sch’el nu vess stuvü giovar la sesavla runda cunter il maister internaziunal Kaenel, vess el pudü ragiundscher amo ün meglder resultat.
|
1997
|
rm_quotidiana.054311
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
La società Scuol Turissem nun es plü pronta da far la lavur da redacziun per l’«Allegra», l’organ d’infuormaziun e da publicaziun ufficial da las societats da cura e da trafic localas da l’Engiadina Bassa e da la Val Müstair, quai es resorti cleramaing da las retschertschas da La Quotidiana. L’editura, la Cumünanza d’interess Scuol / Bogn Tarasp-Vulpera/Sent/Ftan es landervia da tscherchar üna persuna adattada per quella lavur. L’Allegra, chi cumpara mincha duos eivnas, cumpiglia in prüma lingia infuormaziuns pels giasts. Il concept cumpiglia infuormaziuns generalas, arrandschamaints, intervistas ed ulteriurs artichels davart spartas sco la politica e la cultura regiunala. Las reacziuns dals giasts areguard l’Allegra cun ün’ediziun da 121 000 exemplars (dürant la stà) sun fich bunas. La redacziun da l’Allegra stuvess surtour üna persuna indigena «L’Allegra es sgüra ün prodot predschà dad indigens e giasts. Mo per Scuol Turissem significha quella revista ün’enorma lavur; massa blera lavur sco chi s’ha stuvü constatar», ha dit Martin Nydegger, il respunsabel per la vendita e la comercialisaziun da la società Scuol Turissem. Adonta da las contribuziuns, inoltradas per part massa tard, cun sbagls e na bain legiblas, saja l’Allegra ün prodot da fich buna qualità, chi stopcha in mincha cas gnir mantgnü. «I füss don schi nu gniss cuntinuà cun quella lavur», ha manià l’expert turistic. Tenor l’avis da Martin Nydegger as stopcha chattar üna persuna indigena, chi’d es integrada ferm illa società, chi surpiglia l’organisaziun e la redacziun e chi’d es buna da garantir il mantegnimaint da la qualità dal prodot turistic. «La persuna o firma chi fess l’Allegra stuvess esser neutrala, voul dir – la revista nu das-cha gnir maldouvrada per l’agna profilaziun», ha fat resortir il giuven turistiker invers La Quotidiana. Cha quella haja in prüma lingia üna lezcha publica. Allegra tenor il concept da l’Eviva? Uossa stopcha il concept da l’Allegra gnir reponderà. I detta in quel reguard duos alternativas. Obain cha la redacziun ed organisaziun vain fatta externamaing, o cha las spaisas vegnan schminuidas. «Eu pens in quel connex a l’Eviva, ingio chi’s fa adöver da paginas da standart, chi nu vegnan suvent mutadas. La mendra situaziun füss quella da reponderar, schi fa vairamaing dabsögn chi’s cuntinua cun l’Allegra», ha orientà Martin Nydegger. Chi detta nempe in quel reguard fingià üna pruna sportas. Mo cun la desista nun esa amo da far quint. Eir la suprastanza da la Pro Engiadina Bassa es persvasa da l’Allegra, chi sto in mincha cas gnir mantgnüda. Tenor l’avis dal secretari Peder Rauch, il respunsabel pels texts rumantschs ill’organ da publicaziun, predschan eir üna pruna indigens quel mez d’infuormaziun local. «Eu sun stuff da stuvair tscherchar adüna temas interessants. Quai chaschuna üna pruna lavur ed ingaschi voluntari – e finalmaing nun es quai mia lezcha.» Ad el para perquai curius, cha la surdada da la redacziun nun es inclusa illa glista da tractandas dals edituors da l’Allegra, chi s’inscuntran als 30 october 1997 per discuorrer davart il program d’inviern. «Dal fat, chi nu’s voul plü cuntinuar cun la lavur da redacziun, nun es nempe gnü manzunà inguotta.» Cha l’Allegra nu moura sgüra na, mo scha la Peb cuntinua cun quella lavur, sto l’incarica gnir surdatta ad üna persuna ingaschada da la regiun. «Tenor meis maniamaint pudess surtour quella lavur ün dischoccupà o praticant da la società da turissem», ha manià Peder Rauch. La dumonda da La Quotidiana, schi’s possa surdar quell’incarica a la stamparia Gammeter a San Murezzan, nun es pel secretari da la Peb radschunaivla. «La Gammeter dessa far la stampa; tenor meis avis sto il coordinatur e redactur da l’Allegra esser üna persuna indigena ed etablida illa società.» Es la surdada da l’uorden da stampa a la Gammeter statta dubiusa? In connex cun la surdada da l’incumbenza per la stampa da l’Allegra (da la Grafiscrit a la Gammeter), sun, sco chi sta scrit in ün protocol intern da la Pro Engiadina Bassa, gnüdas trattas decisiuns dubiusas. La decisiun as basa ad üna sezzüda cumünaivla dals 13 marz 1995. «Eu n’ha adüna vuglü savair ils motivs per quella decisiun mo nun ha mai survgnü üna resposta a mias dumondas», ha dit üna persuna da confidenza a La Quotidiana. Forsa chi’s possa discuorrer darcheu cun la glieud d’Engiadina Bassa. «Eu sà cha tscherts exponents vaivan express lur maniamaint areguard la surdada dubiusa da l’uorden da stampa. Eu am vaiva però retrat e nun ha fat part a quella sezzüda. Perquai nu saja precis che e perche chi’d es gnü decis», uschè il secretari Peder Rauch. Rolf Zollinger, chi rapreschantaiva quella jada la Società da cura da Vulpera, ha tut posiziun sco seguaint: «L’intrapraisa Gammeter ha fat pro nus l’impreschiun la plü efficiainta. La collavuraziun es statta fin uossa fich buna e sainza manguels. La Grafiscrit però nu d’eira quella jada buna da garantir in connex cun la stampa üna collavuraziun efficazia.» Walter-Urs Gammeter nun ha pudü gnir ragiunt da la redacziun per üna posiziun concreta.
|
1997
|
rm_quotidiana.054312
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Las guardgias da cunfin grischunas sun gnüdas missas dürant la fin d’eivna passada sün üna greiva prouva. In dumengia ha provà da gnir in Svizra ün Grec cun domicil in Italia. Id es restà pro la tentativa cur chi’s ha chattà modificaziuns in seis pass. Pro’l sclerimaint detaglià s’haja lura demuossà, chi nu’s trattaiva d’ün Grec, dimpersè d’ün vaschin albanais. Tenor sias indicaziuns haja’l cumprà il pass grec in Italia per divers millis da francs. Cul pass fos ha l’Albanais lura obtgnü tuot la documainta taliana (carta d’identità, legitimaziun d’ir cul auto eui.) sco eir ün permiss da domicil. A la Motta s’haja pudü impedir üna cuntrabanda d’alcohol. Duos manaschunzs da professiun han provà da transportar in Svizra cun lur camiun 65 liters spirituosas d’ota pertschientuala. Il cas es gnü surdat al servezzan d’examinaziun a Samedan pels ulteriuors sclerimaints.
|
1997
|
rm_quotidiana.054313
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
La fin d’eivna passada ha gnü lö sülla plazza da golf a Samedan la coppa «campana», organisada da Gian e da Chasper Lüthi (manader da gestiun). Adonta da la nosch’ora s’han partecipadas 87 persunas a l’ultim gö da golf da l’on da gestiun 1997. Davo la concurrenza tenor il modus da carussel (tuot ils giovaders partan al listess mumaint) ha gnüda lö illa chasa dal club da distribuziun dals premis e’l giantar cumünaivel. Pro las duonnas ha Ursina Lüthi ragiunt la prüma plazza avant Ursula Bass, Hannelore Piggin e Ruth Baracchi. Pro’ls homens ha guadagnà Rolf Camichel. La terza plazza ha fat Romano Gurini e la terza ha ragiunt Donat Bergamin. Enrico Degiacomi ha guadagnà la valütaziun brutto. Il premi special ha pudü tour in consegna Silvia Caviezel. Ella es rivada cun duos cuolps al plü daspera a la plumpa vi la foura trais. «Quai es adüna ün pa üna roba da furtüna», ha explichà Chasper Lüthi. «Nus vain pudü passantar üna fich bella stagiun, e quai adonta dal cumanzamaint miserabel. Eir las frequenzas sun stattas fich bunas.» Uossa ed amo fin la fin dal mais vain la plazza da golf a Samedan preparada per l’inviern; la nouva stagiun cumainza darcheu als 24 mai 1998.
|
1997
|
rm_quotidiana.054314
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
La radunanza da delegats dal Provedimaint electric Val Müstair (PEM) ha deliberà in marcurdi saira il preventiv chi serra cun ün pitschen vanz. Trattà ed acceptà es eir gnü il regulativ per promouver l’adöver raziunal d’energia electrica sco eir da prolungar amo üna vouta il temp da tariffa bassa. Quel vala uossa fingià a partir da las 07.00 la saira – fin qua las 09.00 – sco eir la sonda e la dumengia tuotta di. Il PEM voul conceder contribuziuns finanzialas per promouver indrizs chi douvran energia electrica in möd raziunal, nomnadamaing per collectuors da sulai, pumpas da chalur, boilers electrics cumbinats ed indrizs da recuperaziun da chalur. Talas valan tant per edifizis nouvs sco eir per renovaziuns. Ils imports vegnan concess sco contribuziun d’investiziun. Objects subvenziunats e destinatuors da contribuziuns Cun üna contribuziun pon far quint ils seguaints progets: Indrizs per collectuors da sulai; indrizs per pumpas da chalur chi’s basan sün ajer/ajer, aua da fuond, collectur o sonda illa terra; boilers electrics cumbinats ed indrizs per la recuperaziun da chalur pel sectur mansteranza, commerzi, servezzans ed hotellaria. Contribuziuns daja be per indrizs chi vegnan installats illa regiun da concessiun dal PEM. Decisiv per tillas survgnir es la colliaziun dals surnomnats indrizs cun la rait electrica. Las contribuziuns dessan esser ün agüd finanzial per ün’investiziun nouva. La contribuziun as drizza davo la surfatscha da consüm d’energia (SCE), respectivmaing surfatscha schodada e tenor la pertschientuala da l’absorbader. Pels indrizs surnomnats daja contribuziuns graduadas tenor la prestaziun. Scha l’import d’investiziun per indrizs da recuperaziun da chalur surpassa 10 000 francs vain concessa üna contribuziun da 15 pertschient süls cuosts supplementars per quist intent. Chi chi paja, cumonda Il destinatur da contribuziuns es oblià da construir il proget tenor las indicaziuns dal PEM, da til manar e mantegner dürant il temp d’ütilisaziun. Müdamaints importants vi dals indrizs han da gnir annunzchats. In cas chi dà ün müdamaint da proprietà ha il successur da surtour las obligaziuns stipuladas. Scha’ls destinatuors mettan our d’funcziun ün indriz subvenziunà sainza motiv plausibel avant cha’l temp d’ütilisaziun scrouda e sch’el surpassa impegns surtuts cullas contribuziuns, es el oblià da restituir las contribuziuns. Il regulativ aintra in vigur retroactivmaing pels 1. avrigl da quist on. s (pra) Quista saira ha lö illa baselgia evangelica a Zuoz ün concert da gospels e spirituals da la gruppa «Young Preachers», manada dal ravarenda Ernst Sieber e da sia duonna Sonja. Ils giuvens commembers dal cor da spirituals s’inscuntran minch’eivna üna jada illa chasa pravenda a Turich-Altstetten per chantar e discuorrer davart Dieu e’l muond.
|
1997
|
rm_quotidiana.054315
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Dumengia passada han els giovà a chasa – sün terrain bletsch mà istess bun per giovar – cun ün cader bod cumplet cunter la squadra da Trun/Rabius. Sco pro tuot ils gös da chasa d’eiran eir in dumengia, e quai adonta da la trid ora, blers aspectaturs. Adonta cha a quels da Scuol d’eira cuntschaint cha la squadra hospitanta es ferma, sun els stats buns da tgnair il gö dürant la prüma mità fich egualisà. Usche d’eira il resultat a la posa 0:0, ün resultat bain merità. La dischfurtüna per il CBS ha lura cumanzà cuort davo la posa: il prüm es gragià a la squadra da Trun/Rabius fich bod ün goal. Davopro ha il CBS mancantà l’egualisaziun per il 1:1 tras ün penalti ed han survgni güsta culla cuntra attacha il 0:2. Davo quist goal es stat tschunc il fil pro’l club da ballapè Scuol e la squadra sco eir il gö sun crodads ourdglioter e per finir han quels da Trun/Rabius guadagnà la partida cun 4:0. Davo 8 gös da ballapè illa 4. ligia as rechatta il club da ballapè da Scuol (CBS) sül terz’ultim rang dalla gruppa 1. Avant la posa d’inviern giova il CBS amo duos gös: cunter Glion e lura als 26 october a chasa cunter la squadra da Brusio. «Nus sperain da guadagnar forsa amo ün gö o almain da far amo alch puncts» manaja Urs Purtscheller, giovader dal CBS. La squadra da Glion as rechatta pel mumaint illa tabella da rangs güsta avant Scuol, dimena üna squadra plü o main istess ferma. Brusio percunter es üna squadra fich ferma e maina la tabella da rangs da la gruppa 1 illa 4. liga.
|
1997
|
rm_quotidiana.054316
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Immez Scuol … Daspö gövgia modelleschan uffants a Scuol buorras da naiv e’ls creschüts piglian nanpro lur apparat da fotografar. Las perdüttas han almain da tuot ün surrier calm sün lur fatschas. Dingionder deriva quista magia alba? Surprendentamaing nu daja süls ots amo gnanc’ün floc d’naiv. Per üna jada para il muond da star sül cheu. Scuol Turissem es plain spranza cha la naiv intimescha als giasts d’utuon da passantar lur vacanzas d’inviern a Scuol. A la ditta da transport Reto Crüzer pertocca ün ingrazchamaint special, perquai ch’ella ha procurà la naiv da la halla da glatsch a Gurlaina.
|
1997
|
rm_quotidiana.054317
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Illas gazettas dad her s’ha pudü leger, cha’l parti socialdemocratic guadagna in Svizra cuntinuadamaing daplü mandats. D’ün stüdi da l’institut per l’examinaziun dals maniamaints Isopublic esa resorti cleramaing, scha’l cussagl naziunal gniss elet hoz e na pür l’on 1999, schi stuvessan il parti cristiandemocratic (pcd) e’l parti popular svizzer (pps) far quint cun üna perdita remarchabla da vuschs. Il parti socialdemocratic (ps) pudess augmantar considerabelmaing il nomer da votants. Mo eir il parti liberaldemocratic (pld) e’ls verds pudessan tenor ils resultats da l’examinaziun, fatta pro passa 800 persunas, amplifichar lur quota electorala. La Quotidiana ha vuglü savair dals presidents dals duos partits socialdemocratics d’Engiadin’Ota e d’Engiadina Bassa, scha quel trend as manifesta eir in nossas valladas. In Engiadina Bassa domineschan amo ils partits burgais «Eu nu craj chi’s po dir cha quella situaziun as manifesta eir pro nus», ha dit Reto Pedotti, il president dal parti socialdemocratic d’Engiadina Bassa a La Quotidiana. Cul sistem dals cumüns e circuls pitschens saja pel ps fich difficil da s’expuoner e da’s profilar (proporz dals cumüns). La situaziun a Cuoira ed in Engiadin’Ota es tenor l’avis da Reto Pedotti meglder e plü simpla. «Adonta cha’l ps ha gnü areguard dumondas da drogas e da dischoccupats ün grond success eir in Engiadina Bassa, esa tuottüna difficil per nos parti pitschen da chattar persunas, chi sun prontas da s’expuoner.» Cha quels temman per part consequenzas negativas schi piglian cleramaing posiziun areguard ün tema. Cha’l parti possa provar da far coaliziuns, mo in vista a la pluralità d’opiniuns saja quai pac radschunaivel. «In Grischun vegnan cumpromiss fats bler massa svelt.» Cha l’interess e l’incletta per la politica dal ps d’Engiadina Bassa s’haja amegldrà, mo la vita da minchadi gnia amo adüna dominada da singulas persunas burgaisas. Perquai sajan las vistas per ün success relativamaing pitschnas, e quai tanter oter pervi chi manca in general l’interess per la politica. «Nus vain üna buna secziun cun tschinch exponents cumpetents. Mo schi’s conguala quella situaziun cul pps schi eschna be üna pitschna minorità. Esser exponent dal pps, in confrunt cul ps, nu bsögna pro nus bler curaschi», ha dit il president dal ps d’Engiadina Bassa. Augmantar l’interess e’l sustegn cun transparenza e posiziuns concretas Temas actuals sun pel parti socialdemocratic dumondas in connex cul trafic public (inclus il Vereina), las immundizchas, il concept da svilup per l’Engiadina Bassa (egualisaziun da las finanzas) ed ün’eventuala fusiun da la Peb cun la Corporaziun regiunala Val Müstair (CRVM). Provond d’esser transparents e da tour concretamaing posiziun areguard temas actuals e brisants, spera il president dal ps da pudair amegldrar l’interess per la politica dal parti schnester. «Nus nu’s vezzain sco parti d’opposiziun, adonta ch’eu sun dal maniamaint cha quella sto minchatant gnir fatta. In Engiadina Bassa daja glieud chi simpatisescha cun nos parti, mo nus spettessan dals votants daplü sensibilità per temas socials», ha fat resortir Reto Pedotti. «Il trend chi’s manifesta in Svizra as fa palais eir pro nus in Engiadin’Ota. Las elecziuns pel Cussagl grond sun stattas üna conferma», ha manzunà Romedi Arquint, cusglier grond dal parti socialdemocratic d’Engiadin’Ota. Il sustegn da l’opposiziun, chi’s manifesta tanter oter eir a las tschernas sül plan chantunal e federal, saja avantman eir in Engiadin’Ota, mo cha quai nu resorta uschè clermaing. Eir in Engiadin’Ota esa difficil per üna singula persuna da s’expuoner pel e cul parti socialdemocratic e da tour posiziun criticamaing areguard ün o l’oter tema. Eir pro els stopchan talas persunas far quint cun masüras da repressiun, ha infuormà Romedi Arquint. «Il fat cha’l parti socialdemocratic rapreschainta a Cuoira l’Engiadin’Ota, es fingià üna pitschna revoluziun. Mo pervi ch’el es d’inrar rapreschantà in gremis cirquitals, eschna sforzats da far politica d’opposiziun», uschè il president. Cha quella situaziun nu constata güsta a l’acceptanza generala da lur parti. Eir il ps d’Engiadin’Ota sto cumbatter cunter la pluralità burgaisa Ün tema important es pel parti socialdemocratic d’Engiadin’Ota tanter oter la müdada da la constituziun cirquitala. «Il böt esa da democratisar il gremi uschè ch’el dvainta rapreschantativ. Al mumaint es quai il club dals presidents cumünals.» Ulteriurs temas importants sun la revisiun da la ledscha areguard las scoulas medias e problems socials sco in special la lavur da giuvenils e la problematica da las drogas. Problems socials e tals da la natüra gnian tematisats massa pac dals exponents burgais. Eir il ps d’Engiadin’Ota guarda ils pitschens circuls sco ün dischavantag. «La structura paurila indeblischa il ps. Blers paurs crajan cha nus eschan lur inimi.» Adonta cha’l ps d’Engiadin’Ota es rapreschantà al Grond cussagl, sto eir quel cumbatter cunter la pluralità burgaisa. «Be üna crisa politica o economica pudess müdar quella situaziun, chi’s manifesta al mumaint in tuot l’Engiadina», ha manià Romedi Arquint. Eir el es persvas, cha’l desinteress general dals votants giova in quel connex üna tscherta rolla. «Quai es ün problem da nossa democrazia. Il pövel svizzer as stuvess fatschendar cun massas da dumondas politicas difficilas.
|
1997
|
rm_quotidiana.054318
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Cul tramunt del sulai es sparti a Scuol, in seis cumün patria, als 6 d’october il venerabel ravarenda dr. h.c. Jachen U. Gaudenz. Cun granda affluenza da glieud da cumün e d’utro es el gnü accumpagnà a l’ultim pos terrester sül sunteri da Scuol. Blers vegls nu sun suvent na plü cuntschaints a las generaziuns giuvnas, ma ün ravarenda chi ha resplendü e derasà tanta cordialità e bainvuglientscha resta in algordanza. Eir rapreschantants da la Baselgia chantunala, da l’Uniun dals Grischs e da la Lia Rumantscha han signalisà lur stima e lur ingrazchamaint al teolog e linguist. Sco figl dal ravarenda Otto Gaudenz e da duonna Ulrica nada Könz d’eira nat il trapassà als 3 schner 1897 in chasa da pravenda a Schlarigna, ingio ch’el ha passantà sia infanzia insembel cun trais frars ed üna sour. L’amur e la raspunsabiltà per la lingua materna d’eiran gnüdas implantadas fingià in chasa paterna. Il bap d’eira stat il fundatur principal da l’Uniun dals Grischs. Davo avair absolt il gimnasi a la Scoula chantunala a Cuoira ha stübgià il trapassà teologia a las universitats a Turich e Basilea. In quels ans da la prüma guerra mundiala e dal davoguerra d’eira il teolog grischun Leonhard Ragaz quel chi sduvlaiva e sdasdaiva la pachifikezza cristiana e burgaisa our dal sömmi dal progress. Eir il student Gaudenz vaiva survgni üna taimpra religius-sociala, üna respunsabiltà cristiana pel debel e pel flaivel. Fingià cun 23 ans es el gnü tschernü sco ravarenda da las raspadas da Zernez/Brail e da Susch, ed ha servi cun la predicaziun da l’evangeli e cun seis esser charitadaivel dürant bod ün mez secul. Dal 1925 ha el conclüd la lai cun duonna Chatrina Filli. Da lur lai sun sortits ils trais figls Otto, Gion e Duri. Decennis a l’inlunga ha el presidià ils cussagls da scoula da Zernez e da Susch. Ver 30 ans es el eir stat president da la cumischiun tutelara dal Circul Sur Tasna. Segns da sia lavur conscienziusa e da la stima publica! Cun seis anim fin e sensibel pigliaiva el part vivainta a la glieud da sies raspadas e d’eira pront da güdar in bsögns e difficultats. Ün trat fich resortant da seis esser d’eira sia modestia illimitada. L’an 1928 vaiva publichà l’inspecter scolastic Cr. Bardola per incumbenza dal Pitschen Cussagl/Regenza grischuna ün cudaschet cun directivas nouvas per l’ortografia ladina. Il Colloqui dals ravarendas d’Engiadina Bassa e Val Müstair ha surdat al ravarenda giuven da Zernez l’incumbenza da perderdscher ün ediziun nouva dal Nouv Testamaint ed al ravarenda Rudolf Filli da Sa. Maria ün tala dals Psalms dal Vegl Testamaint. Sper sia lavur per las raspadas da Zernez e Susch staiva il rav. Gaudenz davant l’incumbenza da repassar e congualar las ediziuns veglias dal Nouv Testamaint in rumantsch! Il NT da Bifrun dal 1560, il NT da Gritti dal 1640, il NT aint illa Bibla granda da Scuol da Vulpi e Dorta dal 1679 e da la 2. ediziun dal 1743, da la Bibla dal 1812/15 e da la Bibla publichada 1870 tras la Società Biblica Britannica. Lura as trattaiva dad ir a fuond al text original grec dal NT, da til tradüer cun agüd da commentars scientifics e congualand culla Bibla turichaisa chi d’eira güsta cumparüda. Lura d’eira dad applichar ils princips linguistics ed ortografics declerats da la Regenza chantunala sco norma pels cudeschs da scoula. I’s trattaiva da rafüdar cun quella tendenza italianisanta daspö il temp da Lurainz Witzel e G.B. Frizzoni e da scriver il ladin plü dastrusch a la lingua discurrida, laschand davent ils «nels» e «dels» e «cons» etc. Davo üna lavur minuziusa e stantusa da divers ans ha pudü gnir stampà il Nouv Testamaint insembel culs Psalms dal Vegl Testamaint, elavurats da rav. Rudolf Filli. L’an 1953 es cumparüda la seguonda ediziun dal Nouv Testamaint da rav. Gaudenz insembel cul Vegl Testamaint preparà da rav. Filli. La facultà teologica da l’università da Basilea ha valütà ed onurà la lavur dals duos ravarendas tils concedand il titul da «doctor honoris causa». Las cugnuschentschas linguisticas acquistadas pro quista lavur han gnü per consequenza cha rav. J.U. Gaudenz es dvantà per blers decennis il cusgliader e correctur indispensabel pro l’ediziun dal dicziunari tudais-ch-rumantsch da Bezzola a Tönjachen, dal dicziunari rumantsch-tudais-ch dad O. Peer, da cudeschs litterarics e da scoula. Chi less dombrar ils referats ch’el ha salvà per conferenzas da magisters, per cuors e per l’Uniun dals Grischs?! Nus Rumantschs al debitain ün ingrazchamaint profuond per üna lavur immensa e suvent invisibla a favur da nossa lingua materna.
|
1997
|
rm_quotidiana.054328
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Dürant l’eivna passada han frequentà 35 giarsuns da l’ufficina da la Viafier retica a Landquart e Puschlav lur chomp da lavur da quist on a Samedan. Suot la direcziun dad Andreas Dünser, Davide Menghini, Luzius Manhart e’l silvicultur da revier Alfred Gantenbein es impustüt gnü erigi ün nouv condot d’aua per l’üert d’implantaziun cumünal. Ultra da quai han ils giarsuns refat sendas e vias da spassegiar. Quist’eivna da lavur ha pro la Viafier retica fingià üna lunga tradiziun. Il böt d’ün tal chomp es dasper la lavur düra corporala illa natüra eir da promouver l’abilità da lavurar in gruppa tanter ils giarsuns da 16 fin 20 ons. Quai sun valuors modernas sco: Spiert da gruppa, flexibilità e solidarità. Ma eir noziuns veglias sco respet, toleranza ed amicizcha. Quista tenuta nun es be üna teoria bluotta, na, ella ha da gnir vivüda mincha di da nouv. Il contact permanent culs differents cumüns pussibiltescha da far minch’on ün tal chomp da lavur. Lapro metta la Viafier retica a disposiziun las forzas da lavur da lur giarsuns e’ls cumüns, respectivmaing l’uffizi forestal, offrischa pensiun ed alluschamaint.
|
1997
|
rm_quotidiana.054332
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
L’Uniun dals Grischs (UdG) es üna da las uniuns affiliadas a la Lia rumantscha. L’incumbenza principala es da mantegner e da promouver il puter e’l vallader. Ella edischa il Chalender Ladin e’l Dun da Nadal e sustegna finanzialmaing ediziuns, cassettas ed arrandschamaints culturals rumantschs. Per accumplir seis böts po l’UdG dispuoner da la contribuziun da la Lia rumantscha da 100 000 francs, ils cumüns da l’Engiadina Bassa, Engiadin’Ota e da la Val Müstair pajan ün franc per abitant, quai chi fa amo üna jada var 22 000 francs. Ultra da quai survain’la donaziuns e iertas. Instrucziun rumantscha in scoula tudais-cha … «Be culs mezs finanzials nu rivaina da salvar nossa lingua, e neir l’UdG nu sarà buna da far quai. Ella po intimar e tematisar la problematica», ha dit il president, Robert Giacometti da Lavin, «la respunsabiltà pel mantegnimaint da nossa lingua materna es e restarà pro’l pövel.» Ils collavuratuors regiunals han eir ün’incumbenza d’animaziun. Els exprimi Giacometti davart quist tema spinus. «La generaziun giuvna stess savair far adöver dal rumantsch grischun cur ch’ella sorta da scoula, eir scha l’acceptanza para d’esser pel mumaint magara pitschna.» Las medias rumantschas han üna missiun importanta Ch’el nu savess s’imaginar sia regiun sainza ils mezs da massa rumantschs existents, ha remarchà il president da l’UdG. «Daplü rumantsch chi vain publichà e meglder chi’d es. Deplorabel es però, cha’ls Rumantschs han luottà ons a l’inlunga per üna gazetta quotidiana, ed uossa cha l’es qua, hana fadia da tilla acceptar.» Cha’l Radio rumantsch, Radio Piz e tuot las gazettas hajan üna buna sporta e meritan il sustegn dals Rumantschs. Il problem actual da l’UdG es da chattar localitats adattadas per l’administraziun e la vendita, per inscunters ed arrandschamaints culturals. In dumonda stan la stalla dal chastè a Zernez e la Chesa Planta a Samedan.
|
1997
|
rm_quotidiana.054335
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
La chosa chi fa ils plü gronds pissers a l’UdG es il puter. Cha quist idiom saja fermamaing periclità, l’adöver i’l minchadi giaja vi ed almain e chi sajan dumandadas bunas ideas per til salvar. Giacometti ha manjà, chi detta eir illas regiuns ferm rumantschas üna discrepanza tanter il rumantsch discurrü e scrit:
|
1997
|
rm_quotidiana.054336
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
In Grischun s’han las premias per la sgüranza d’amalats augmantadas considerabelmaing. Per quist on d’eiran quellas gnüdas per 16 pertschient plü charas. L’on chi vain s’augmantaran quellas per ulteriurs 6,67 pertschient. Adonta dals augmaints da las premias pajan ils abitants dal Grischun in media adüna amo bainquant damain per lur sgüranza d’amalats. Ils cuosts per la chüra ambulanta explodischan Las premias da las differentas chaschas d’amalats varieschan fermamaing. In Grischun spordscha la Chascha d’amalats publica (CMP) las premias las plü favuraivlas, seguida da la Helsana, da la CSS, da la Visana e da la KPT. L’augmaint saja gnü chaschunà in prüma lingia da la müdada da la ledscha areguard l’inoltraziun da subvenziuns e la surcapacità da la sporta medicinica, ha dit Duri Janett, il manader da la CMP Ramosch/ Tschlin. Eir las nouvas tariffas dals ospidals hajan attribui a quel fat. Ils cuosts per la chüra staziunara i’ls ospidals sajan restats plü o main listess; la situaziun sül sectur ambulant però saja differenta ed ün sbagl da la fixaziun da las tariffas, ha manià Christoph Schulthess, il manader da la CMP Segl/Silvaplana/ Champfèr.
|
1997
|
rm_quotidiana.054337
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
A partir da la fin da november cumpara i’l cumün da Samedan il fögl d’infuormaziun «La Padella». L’intent d’eira da s-chaffir ün pitschen fögl d’infuormaziun per las autoritats e’ls abitants da Samedan. «Quella sporta stess a disposiziun a tuot las autoritats cumünalas, societats indigenas ed ulteriuras instituziuns chi sun stabilidas quia pro nus», ha dit l’actuar Claudio Prevost a La Quotidiana. Da quel fögl possan profitar eir ils partits politics, la corporaziun da baselgia, persunas privatas etc. Ils cuosts d’ediziun da «La Padella», chi cumpara üna jada al mais e chi vain tramissa in mincha chasada, s’amuntan a circa 10 000 francs. «Cun quel proget vaina s-chaffi üna sporta, chi nun existaiva fin uossa a Samedan», ha manzunà l’actuar. Prevost spera cha’ls abitants fetschan suvent adöver da quella nouva sporta.
|
1997
|
rm_quotidiana.054343
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
La populaziun da la Svizra sto pajar pel prossem on in media 4,9 pertschient daplü per las premias fundamentalas da las sgüranzas d’amalats. Las differenzas illas regiuns sun marcantas. In Grischun s’han las premias per la sgüranza d’amalats augmantadas considerabelmaing. Per quist on d’eiran las premias gnüdas dozzadas per var 16 pertschient, l’on chi vain as dessan quellas augmantar in media per ulteriurs 6,67 pertschient. La Quotidiana ha discuorrü cun manaders da chaschas d’amalats in Engiadina davart ils motivs per l’augmaint da las premias e la rolla dals ospidals in quel connex. L’augmaint da las premias nu sto gnir acceptà in mincha cas Adonta dals augmaints as rechattan las premias in Grischun adüna amo bainquant suot la media svizra. La premia media in tuot ils chantuns s’amunta a 211 francs, la media per las premias da la sgüranza fundamentala importa in Grischun 165 francs. La Chascha dad amalats publica grischuna, la plü gronda instituziun da quel gener in nos chantun, es al listess mumaint la plü bun-marchada cun 135 francs per la regiun 3 e 169 francs per la regiun 1. Ils sgürats da la Helsana pajan 149,60 francs. La CSS pretenda 141 e 206 francs, la Visana 167,7 e la KPT 149,90 francs. Chi chi nu voul acceptar l’augmaint da las premias po desdir il contrat infra 30 dis e müdar in ün’otra chascha. 45 milliuns francs per schminuir las premias per la sgüranza d’amalats Fin avant d’incuort sun las subvenziuns da la Confederaziun resp. dal chantun per las premias da sgüranza gnüdas pajadas oura directamaing a las chaschas. Quellas han lura dat inavant las contribuziuns finanzialas a lur cliaints. Uossa vegnan quellas subvenziuns pajadas oura als sgürats. Dal 1996 vaiva l’institut chantunal per la sgüranza sociala distribui 35 000 formulars d’annunzcha a persunas singulas ed a famiglias, chi pon profitar da las subvenziuns per la schminuziun da las premias per la sgüranza d’amalats. 84 pertschient vaivan quella jada inoltrà lur dumondas. Per l’on curraint ha il chantun erui a passa 66 000 persunas e perquai mis a disposiziun üna somma da bod 45 milliuns francs. Var 90 pertschient han darcheu tramiss inavo ils taluns d’annunzcha. Surcapacità da la sporta medicinica es per part la cuolpa «Ün dals motivs principals per l’augmaint da las premias es statta la müdada da la ledscha areguard l’inoltraziun da las subvenziuns. Ün oter füss quel da la surcapacità da la sporta medicinica. Las premias sun finalmaing il spejel dals cuosts da sandà respectiv da chüra», ha dit Duri Janett, il manader da la Chascha d’amalats publica Ramosch/ Tschlin. Ün augmaint implü saja eir gnü chaschunà da la fixaziun nouva da las taxas dals ospidals. A Scuol ha quai gnü per consequenza ün augmaint da s-chars 30 francs. Ün’influenza pel cumpartimaint general han gnü eir ils trattamaints ambulants, chi vegnan fats adüna plü suvent i’ls ospidals. «Adonta cha tals schminuischan la dürada dal trategn a l’ospidal, inchargia quella metoda las chaschas cun ulteriurs cuosts», ha declerà il manader da la CMP Ramosch/Tschlin. I’s stopcha savair, scha las premias sajan otas, gnia eir fat daplü adöver da la sporta medicinica. Quella tenuta saja problematica e diversas testas sajan fingià idas ruottas provond d’interrumper quel circul. L’öv da Columbus nu s’haja però tuottüna amo na chattà. Ün aspet positiv resta, la Chascha d’amalats publica da Ramosch e Tschlin nun ha augmantà las premias pel 1997/98. Las chaschas d’amalats nu das-chan gnir sfrüttadas dals ospidals Eir tenor l’avis da Christoph Schulthess, il manader da la Chascha d’amalats publica Segl/Silvaplana/Champfèr daja divers motivs per l’augmaint da las premias. «Las premias inoltradas nu bastan per cuvernar il deficit da gestiun. Ulteriurs motivs per quel fat sun tenor meis maniamaint l’incharimaint sül sectur da sandà e’l schlargiamaint da prestaziuns medicinicas», uschè Christoph Schulthess. Cha las chaschas hajan in quel connex calculà forsa ün pa stret. Fin ad ün augmaint da 10 pertschient giovan tenor il manader impustüt las reglas dal marchà e da l’aritmetica. Ils cuosts per la chüra staziunara i’ls ospidals sun plü o main restats listess; la situaziun sül sectur ambulant però es differenta. «Ün augmaint da la chüra ambulanta chaschuna eir ün augmaint dals cuosts, e quai impustüt pervi cha mincha singula prestaziun vain missa in quint.» Cha quai saja ün sbagl da la fixaziun da las tariffas – las chaschas sajan landervia d’evader quels manguels culs ospidals. «Las chaschas nu daschan gnir sfrüttadas.» Per pudair frenar l’explosiun dals cuosts sül sectur sanitari as stopcha müdar in prüma lingia il cuntgnair dal paziaint. «Mincha persuna decida svessa davart seis bsögns, pro che meidis ch’ella voul ir e quant suvent. Blers nun han amo badà, cha’ls paziaints chaschunan svessa ils cuosts e na las sgüranzas. Cun nos stil da viver d’hozindi ans faina las malatias nempe per gronda part svessa.
|
1997
|
rm_quotidiana.054354
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Ma eir la refuorma da l’agricultura ha chaschunà üna debatta da maraton. La nouva ledscha agrara voul pisserar per daplü marchà e daplü ecologia sco eir proteger meglder la bes-cha ill’agricultura. Cun la proposta davart la taxa sül trafic da camiuns paisants Til es gratià il cuolp da surpraisa. Che cugnuschentschas nouvas cumpiglia tala? Duri Bezzola: Eir per quista soluziun haja dat bleras discussiuns, bleras infuormaziuns avant e davo las culissas ed impustüt blera lavur da persvasiun. Uschè üna varianta nu nascha nempe d’ün’ura sün tschella. L’idea fundamentala es statta quella da resguardar eir la situaziun speciala pro nus, damaja verifichar quellas regiuns periferas e muntagnardas chi nu profitan da l’avertüra da quaranta tonnas e chi nun han la pussibiltà da müdar da la via sül binari. A la fin finala esa i perquai da tscherchar soluziuns chi nu discrimineschan ne l’indigen ne l’ester. Correspuonda la soluziun preschantada plüchöntsch a la situaziun ideala o reala? Duri Bezzola: Eu less dir reala. Ideala nun è’la, perquai chi dà ün incharimaint pro’ls transports, reala è’la perquai ch’ella schoglia üna pruna problems sco per exaimpel la finanziaziun dals progets gronds da l’infrastructura dal trafic public:
|
1997
|
rm_quotidiana.054378
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Dürant il listess temp sun sparidas in Grischun 1500 paurarias o 25 pertschient. Da quist punct da vista es il resultat ragiunt sgüra inclegiantaivel e cha l’agricultura sto gnir sustgnüda es quasi incontestabel. Id es bain ün pa curius cha’ls partis burgais, ed impustüt Seis parti liberaldemocrat chi pretenda damain stadi e daplü aigna respunsabiltà, nun ha gnü il curaschi da deregular quist marchà. Perche vairamaing? Duri Bezzola: Schi, quella pretaisa faina. Scha nus surlaschessan però l’agricultura al marchà deregulà, gess üna gronda part da las paurarias in malura. Uossa s’haja chattà üna storta e la refuorma es magara moderada. Il paur nun ha be l’incumbenza da prodüer, el es eir protectur da la natüra, e quista prestaziun sto eir gnir remunerada. Plünavant ha uossa il paur megldras pussibiltats da’s preschantar sül marchà cun seis prodots biologics. Co vezza El insomma las pussibiltats da la plazza da lavur Svizra? Duri Bezzola: Quist tema ans accumpogna a bod pro mincha discussiun. Scha nus nu rivain da sanar la chascha federala ils prossems ons, nu pudaina neir spettar ün amegldramaint da l’economia. Pel mumaint sbuorsaina daplü munaida pels fits da banca – 3,3 milliardas francs l’on – co quai cha dovraina per la scoulaziun e la perscrutaziun in tuot la Svizra. Quels pajais in Europa chi han uossa ün success economic han miss in uorden lur finanzas. Nos deficit s’ha augmantà perquai cha las sortidas a favur da las ouvras socialas importa uossa 29 pertschient da las sortidas totalas. E pro’l trafic public nu guarda quai oura meglder. Duri Bezzola, la politica e’l sport cugnuoschan la victoria e la sconfitta da las voutas bod in möd brutal. Quista situaziun Til para da far plaschair, è’l dependent? Duri Bezzola: Mincha ingaschamaint cugnuoscha la victoria e la sconfitta. Cun quista situaziun sto l’impressari gnir a fin, ma eir il politiker e’l sportist. Natüralmaing cha’l success fa damain fadia co la sconfitta. Sch’eu guard inavo sün l’ultim temp – eu nu fetsch üna politica spectaculara e adüna nu’s po neir s’expuoner – schi craja ch’eu n’ha tgnü aint üna tscherta lingia. Important sül chomp da la politica statala es chi nu’s tschercha be il success da l’aigna regiun. Eu tschüffarà üna jada darcheu üna giò per la creppa, ma sco sportiv am remettaraia bain svelt.
|
1997
|
rm_quotidiana.054379
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Tuottüna haja eir dat dischapprovaziun. Ulrich Giezendanner, chi vala sco lobiist da la branscha da transport, ha discurrü in connex cun la discussiun i’l Cussagl naziunal d’ün «cumportamaint infam e varguognus». Ha’l eir ün pa radschun? Duri Bezzola: Ils verds e’ls schnesters laivan üna taxa plü ota pussibla; il parti popular, impustüt però l’organisaziun dals transportaders sülla via, laivan üna tala plü bassa pussibla. Hoz pajaina üna pauschala chi correspuonda a 0,3 raps la tonna per kilometer. Be cun redublir quella nu vessna pudü finanziar l’infrastructura surmanzunada, ils progets gronds dal trafic public ston nempe gnir finanziats cun 1,5 milliards francs l’on. Üna part da quel import pudess gnir pajà da quels chi fan adöver da las vias. Il Parti liberaldemocrat ha decis a seis temp da pajar la mità dals cuosts cun l’uscheditta taxa directiva sül trafic da camiuns paisants. Quai chi’d es capità uossa es per uschè dir la cuntinuaziun da quella decisiun. Haja dat eir amo otras circumstanzas chi han stuvü gnir resguardadas? Duri Bezzola: Mincha concept ha da gnir miss in ün context, e quai nu voulan tschertüns – voluntariamaing o na – simplamaing na far. Il pövel svizzer ha decis dal 1987 cun gronda majorità d’introdüer e realisar il concept Viafier 2000. El ha eir decis: Dal 1992 da realisar il concept Neat, dal 1994 d’introdüer la taxa directiva sül trafic da camiuns paisants, dal 1994 da proteger las Alps cunter il trafic da transit. Dal 1992 vaina suottascrit il contrat da transit cun l’EU chi limitescha per 12 ons il pais sün 28 tonnas e chi scumonda da transportar la not e la dumengia. Inclegiantaival chi nu’s po, resguardond quistas premissas, discuorrer be sur dal predsch da transport. E las quaranta tonnas … Duri Bezzola: … sun eir ün tema. Id es da savair chi dà ün augmaint da la productività cun drivir il cunfin per 40 tonnas.
|
1997
|
rm_quotidiana.054380
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Sch’ün fa davo 80 000 kilometers l’on cun ün camiun da 28 tonnas, quai cha pro nus nu sarà mai il cas, schi paja’l 67 000 francs l’on, cun 2,5 raps vessa’l da pajar amo 56 000 francs. L’augmaint da la productività pro’ls camiuns da 40 tonnas cumpensescha plainamaing l’incharimaint tras la nouva taxa. Nu vessa dat alternativas? Duri Bezzola: Quista dumonda es güstifichada. L’incharimaint o’ls cuosts d’infrastructura ha da pajar l’economia, voul dir il consüment. Scha nus dozessan l’imposta sülla plüvalur per 0,5 pertschient fess quai ün import da circa ün milliard francs. Il singul consüment vess da portar üna chargia plü gronda e pel turissem füss quai üna catastrofa. Üna seguonda varianta füss da dozar per var 5 fin 6 raps al liter l’imposta sün l’öli da s-chodamaint, sül diesel e benzin. Eir quista vairanta vess consequenzas negativas remarchablas pel consüment. Perquai nu’s poja be congualar la veglia soluziun cun la nouva, id es eir da verer che alternativas chi dà. Il congual füss lura 4000 francs sco fin uossa e dozar l’imposta sülla plüvalur per 0,5 pertschient o la soluziun cha nus vain elavurà uossa. Per amur dal turissem es üna soluziun europeica indispensabla. Han las intrapraisas da transport pitschnas da nos Chantun insomma amo üna basa d’existenza? Duri Bezzola: Quista soluziun nu’s lascha redüer sün pitschen e grond, perche cha tuots duos han da pajar. Ultra da quai vala la taxa be per camiuns da 3,5 tonnas insü. La Regenza grischuna ha adüna dit invers mai, ch’ella possa ir d’accord cun mia soluziun. Els füssan però stats cunter üna taxa da transit chi vess inchargià noss transports in möd sproporziunà. Dals transportaders indigens nun haja dat reacziuns. Quai nun haja però neir spettà, perche chi d’eira cler per mai cha la taxa directiva süls trafic da camiuns paisants gniss.
|
1997
|
rm_quotidiana.054381
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Ed uossa, co vaja inavant? Duri Bezzola: L’idea fundamentala es cha’ls camiuns müdan scha mâ pussibel da la via sül binari. Uossa ha il Cussagl federal deponà a Brüssel si’ultima offerta pels transports tras las Alps. Id es da suppuoner cha quella es per bainquant plü bassa co ils 460 francs stats pretais plü bod. Eu pudess m’imaginar ch’ella es var 360 francs, quai correspundess ad ün transport da 40 tonnas da Basilea a Chiasso cun 3 raps al kilometer. Quist predsch nu sarà amo attractiv avuonda per cha’l transportader müda da la via sül binari e nu fa il sviamaint tras l’Austria e la Frantscha. E perquai s’haja dudi cha l’offerta dal Cussagl federal cumpiglia eir üna subvenziun per la via rodlanta, quai es però ün concept chi nun es attractiv a lunga vista. I vegnan transportadas tonnas vödas e las forzas da lavur sun bloccadas dürant il transport, dimena ün dischavantag economic. L’avegnir es il trafic cumbinà sainz’accumpognamaint (TCA). El es possessur d’ün’intrapraisa da fabrica cun divers camiuns. Che effet han las taxas propostas per seis affar? Duri Bezzola: Id es cler cha la taxa incharischa il transport. Uossa vaina üna pauschala per camiun da 4000 francs l’on, üna pauschala chi nu resguarda però la quantità dals kilometers e la tonnascha transportada.
|
1997
|
rm_quotidiana.054382
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Nus stuvaina eir resguardar l’iniziativa da la protecziun da las Alps, scha quai ans plascha o nüglia, e per finir esa eir da chattar üna soluziun cun l’Uniun europeica (UE). Craja’L cha las premissas sun uossa acceptablas per realisar il contrat bilateral cun l’UE? Duri Bezzola: Nus vain da metter suot tet ils set contrats bilaterals. Scha nus nu rivain ad ün böt, ha quai gronds dischavantags per nossa economia, pauraria, scoulaziun e perscrutaziun. Intant cha ses paquets sun fingià miss in net e liats, vaja uossa da chattar üna soluziun pel trafic sün via – eu di amo üna vouta: na discriminanta per l’EU. Per far quai haja dat duos pussibiltats. Üna jada as vessa pudü stabilir taxas pauschalas per traversar las Alps plü otas pussiblas, uschè cha’l transportader füss stat motivà da müdar sülla viafier. Ils Svizzers vessan pajà listess bler sco’ls esters per traversar las Alps, quai vess tenor mai dat problems enorms impustüt per las valladas dal süd. Dimena vaina stuvü chattar üna soluziun chi va bain per tuots.
|
1997
|
rm_quotidiana.054383
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Las votantas e’ls votants da Zernez vegnan clomats ad üna radunanza cumünala chi ha lö in venderdi, ils 24 d’october. Davo la tscherna dal büro electoral e dals scruttinaduors ha la radunanza d’eleger o reeleger: il president cumünal; 3 commembras/commembers illa suprastanza cumünala; 1 suppleanta/suppleant illa suprastanza cumünala; il president da Brail; 2 commembras/commembers illa cumischiun sindicatoria; 3 commembras/commembers i’l cussagl da scoula. Tuot tenor chi chi vain elet esa amo da tscherner suppleants. Las votantas e’ls votants han ultra da quai da trattar il credit da 145 000 francs per realisar il proget da signalisaziun e da marcaziun da las vias d’ir a spass e da velos da muntogna. La suprastanza piglia posiziun in reguard l’interpellaziun in connex culla profilaziun da l’implant d’imbutigliar aua minerala our’a Muglinè.
|
1997
|
rm_quotidiana.054390
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
I ha vuglü bleras prouvas fin chi s’es stat bun d’introdüer dal 1911 darcheu il capricorn in nos pajais. Quella vouta nu vessan dubità gnanca ils plü fervents optimists tanter ils fundatuors chi füss d’intervgnir fingià dal 1938 i’ls tröps da quistas bes-chas da vopna. L’effectiv da la colonia Albris a Puntraschigna d’eira augmantà infra duos decadas da pacas bes-chas sün 500 tocs. Ma eir in oters lös da nos pajais d’eira la populaziun creschüda explosivmaing. Ils artists da rampignar s’han fat vi dals gods da protecziun e vi da las implantaziuns. Il capricorn d’eira protet strictamaing, uschè chi nu d’eira pussibel da til schluppettar. Üna soluziun: La chatscha da chüra I s’ha chattà üna soluziun eleganta chi colliaiva l’indispensabel cul giavüschabel: Cun metter üna praja da fain e sal illas traplas – plü tard eir cul schluppet da narcosa – gnivan las bes-chas giuvnas clappadas e missas in libertà plü tard in lös sainza capricorns adattats. Sulettamaing da la colonia Albris s’haja retrat ün pêr tschient tocs. La populaziun in Svizra es creschüda da 2000 exemplars l’on 1960 sün passa 10000 vers la fin dals ons settanta. A listess mumaint nu s’ha redotta la dumonda davo bes-chas vivaintas be in nossas Alps, ma eir dals pajais cunfinants. In differentas colonias s’han muossats ils segns da surchüra chi’s manifestaivan vi dal biotop ed eir vi da las bes-chas. La quota da naschentscha s’ha sbassada, la mortalità dals uzöls e las perditas d’inviern es creschüda. Il pais medi dals bocs e da las chavras s’ha diminui dramaticamaing, quai faquint sco consequenza d’ün stress social e la cumbatta quotidiana pel pavel. In tals effectivs regna ultra da quai il privel chi’s derasan epidemias, sco per exaimpel l’orbantüm da chamuotsch, e malatias. Concept da chatscha exemplaric L’inspectur da chatscha chantunal, Peider Ratti, e seis collavuratuors han elavurà in vista a quists fats concept per üna chatscha da chüra chi’d es gnü acceptà dal 1976 da la Confederaziun e dal Chantun e chi’d es gnü introdüt la prüma vouta dal 1977. «Quist concept es hoz amo valabel cun pitschens müdamaints», ha dit Ratti. «A man da la dombraziun annuala da l’effectiv tras ils guardgiachatschas, vain fixà la part da las bes-chas masculinas e femininas chi han da gnir schluppettadas in üna colonia.» Per mantgnair la cumposiziun natürala d’üna populaziun gnia resguardada eir la classa d’età adequattamaing. Be chatschaders cun experienza pon as partecipar a quistas masüras da chüra, e quai be mincha tschinch ons. Schi dà massa bleras annunzchas decida la büs-cha. Mincha chatschader das-cha schluppettar il prüm üna chavra e lura ün boc. Per regla sun ils portaders da trofea chapitals e vegls resalvats pels veterans da la «cumpagnia verda». «La charn da las bes-chas veglias es güsta uschè buna sco quella giuvna», ha Ratti rendü attent al fat chi ciruleschan in quist connex eir otras ideas. Il prüm la teoria, lura la chatscha Avant cha’ls partecipants pon ir a chatscha, stona tour part ad ün cuors da teoria. «I va perquai da’s memorisar ils trats specifics chi pussibilteschan üna valütaziun da l’età fidada e da disferenzchar tanter bes-cha mamma e quellas sainza giuvens, perquai cha be quistas ultimas pon gnir schluppettadas», ha declerà Ratti quist aspet important. Per definir l’età dal boc sun adattadas – sper la coluraziun da la pel, la figüra e’l cumportamaint social – avant tuot las cornas. Quellas creschan dad on in on. Pro la part davo da la corna as bo eruir cun ün bun spejel da champogna las fodas d’età. Il Grischun ha renunzchà da far affars Il chantun Grischun ha resisti a la tentaziun, a l’incuntrari dal chantun Valais, da far affars cun glieud benestanta e da vender la chatscha da capricorns. El ha blerant pisserà cha la chatscha resta pro’ls indigens ed es pussibla eir per «buorsas da raps» plü pitschnas. 200 francs cuosta la patenta e’l butin es da pajar tuot tenor il pais. «Sch’ün chatschader schluppetta ün boc da 75 kils ed üna chavra da 25 kils paja’l var 900 francs», ha fat Ratti il quint. Dürant las chatschas da chüra dals ultims 20 ons sun gnüts schluppettats passa 11 000 capricorns. I’l listess temp es creschü l’effectiv chantunal inavant e vain enumerà cun var 6000 bes-chas. Quista cifra variescha tuot tenor la stagiun, perche cha’ls capricorns fan viadis magara gronds e nu cugnuschan cunfins chantunals ne naziunals.
|
1997
|
rm_quotidiana.054391
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Intant vaina fabrichà sü üna buna rait da producents da vivondas indigens. Üna gronda part da la charn, da la frütta e d’otras mangiativas deriva da la regiun. Unic la verdüra stuvaina cumprar d’utro. In nos restorants servina implü diversas specialitats engiadinaisas. Daja ulteriurs aspets chi distinguan la qualità da l’hotel «Paradies» a Ftan? In nos hotel dess regnar ün tschert spiert, e quai impustüt i’l temp dad hoz, ingio chi regna dapertuot üna enorma hectica. Pro nus dessan ils giasts giodair las vacanzas e tillas passantar plü consciaintamaing e chattar recreaziun. Hozindi as stuvessna nempe tuor daplü temp per l’essenzial e per vzair eir las bellezzas da la natüra. Cun chenünas strategias va El i’l avegnir? La cultura, l’art e la promoziun d’artists e cuschinunzs giuvens da la regiun, sarà eir in avegnir üna pütta importanta da nossa strategia. Nus lain eir spordscher daplüs evenimaints specials.
|
1997
|
rm_quotidiana.054392
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Dasper la promoziun da la cultura e da prodots indigens, metta el grond pais sün üna cuschina exquisita orientada al marchà. La Quotidiana ha discuorrü cun el davart sia filosofia e las specialitats genuinas, sportas i’l hotel «Paradies» a Ftan. Che premissas ha El stuvü accumplir per ragiundscher da «Gault Millau» il 18avel punct? Eduard Hitzberger: L’associaziun pretenda, chi’s cuschina permanentamaing sün ün livel maximal. Quai pretenda da mai ün ingaschi da 150 pertschient. El as po uossa nomnar ün dals meglders cuschinunzs da la Svizra. Che filosofia perseguitescha El in quel reguard? Eu vögl uschè buns prodots sco pussibel, resguardont la sporta stagiunala e regiunala. Nossa cuschina es fermamaing orientada al marchà; mo tuottüna dess mincha singul trat avair eir ün’orma.
|
1997
|
rm_quotidiana.054393
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Adonta cha’l Club da hockey da San Murezzan ha guadagnà la sonda passada il prüm gö da la maestranza da la prüma liga cunter Lai, dan divers aspets andit a pissers. Giovaders sco per exaimpel Boris Räber, Roger Koch o Sandro Rizzi han bandunà la squadra e nouvs giovaders giuvens ston surtour uossa quella lezcha difficila. Mo il trenader Henryk Gruth (48) s’ha tuottüna expremi invers La Quotidiana da maniera positiva. «Nos böt principal es quel da restar illa prüma liga. Meis böt sco trenader sun natüralmaing ils playoffs.» Adonta cha divers buns giovaders han bandunà la squadra da hockey da San Murezzan per ir a giovar in ün oter club o üna liga plü ota, sajan las premissas bunas. La premissa principala per la victoria es il cumbat intensiv «I’l sport as sto adüna cumbatter. Per dir qualchosa concret areguard nossas schanzas esa però amo ün pa massa bod», ha dit Henryk Gruth, chi chüra e motivescha la squadra da hockey da San Murezzan insembel cun seis collega Gavrilov Konstantin (trenader d’assistenza e da golists). Chi detta ün pêr squadras cul medem livel, chi han las medemmas vistas da guadagnar la maestranza. Per as pudair etablir eir quist on illa prüma liga detti be alch, nempe lavurar. «Nos böt pudaina be ragiun-dscher scha tuots lavuran dür», ha fat resortir il trenader polac/tudais-ch, chi ha fat 292 gös da pajais, fat part a 17 maestranzas mundialas ed a quatter gös olimpics. Adonta cha’l Club da hockey San Murezzan ha muossà prestaziuns constantas dürant ils gös da preparaziun, existan illa squadra amo tscherts manguels. D’üna vart ston ils giovaders amo s’adüsar al nouv sistem da gö, introdüt dal nouv trenader, e’ls defensuors da la squadra ston per part amo cumbatter cun problems tecnics. «In quel reguard stuvaina prestar amo üna pruna lavur, mo nus cumbattarain cun tuot ils mezs pussibels», ha dit Henryk Gruth plain fiduzcha. Üna halla da glatsch savess dar tscherts impuls positivs A la dumonda da La Quotidiana, che intents ch’el haja per l’avegnir, ha respus il trenader dal Club da hockey da San Murezzan: «Mincha squadra da la prüma liga pensa a la liga naziunala B.» Mo davart quel böt nu gnia al mumaint amo discuorrü concretamaing. Henryk Gruth es persvas ch’üna halla da glatsch pudess in quel reguard dar andit ad impuls positivs. «A mai paressa don scha la halla da glatsch nu gniss fabrichada. Scha nus pudessan far adöver d’üna halla, schi gnissan eir daplüs uffants e giuvenils a trenar. La halla da glatsch pudess perquai attribuir al prosperimaint dals giovaders da hockey giuvens mo eir da tuot ils clubs.» Il trenader polac/tudais-ch es persvass, cha San Mu-rezzan pudess ir cun la halla da glatsch in üna classa plü ota, nomnadamaing illa liga naziunala B. Quista sonda a las 17.15 giova la squadra da hockey da San Murezzan d’utro, nempe a Frauenfeld.
|
1997
|
rm_quotidiana.054394
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Las Pendicularas da San Murezzan (PSM) han desdit sün la prosma prümavaira trais contrats da cader. Las masüras resultan in connex cun üna orientaziun nouva pro’l persunal e l’organisaziun da l’intrapraisa indebitada dal cumün da San Murezzan. Il directur bandunarà las PSM sün la fin da mai 1998. Duos manaders tecnics han eir dad ir, ün dad els vain pensiunà antecipadamaing. Pass a pass dess l’ulteriur persunal gnir pensiunà our dal temp üsità. Plünavant as voula redüer las pajas dals stagiunaris, sco cha la cumischiun d’administraziun da las PSM ha comunichà in gövgia passada. A medem temp dess gnir optimada la structura d’organisaziun ed instradada üna megldra collavuraziun cun las pendicularas sül territori da Corviglia.
|
1997
|
rm_quotidiana.054395
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
In sonda saira giova il Club da hockey Engiadina a chasa sia prüma partida illa seguonda liga, e quai cunter la squadra da Dürnten. Las previstas per cha’l club da hockey possa restar in quella liga, sun tenor l’avis dal chapitani Gianni Castellazzi bunas. «L’on passà vaivna gnü il böt da rivar sü illa seguonda liga. Quist on vaina l’intenziun da restar ingio cha nus eschan rivats», ha dit Gianni Castellazzi a La Quotidiana. Al mumaint manca amo ün pa l’experienza Las fermezzas da la squadra da hockey d’Engiadina Bassa sun la buna motivaziun dals giovaders e da tuot la squadra in general e la halla da glatsch vi’n Gurlaina, chi spordscha ün’infrastructura da trenamaint optimala. Ün dals debels dal club da hockey es la mancanza d’experienza dals giovaders. «Nus vain üna media d’età da var 22 ons», ha fat resortir il chapitani dal Club da hockey Engiadina. La media d’età respectiv la buna relaziun tanter ils giovaders es pel chapitana da grond’importanza. Per pudair giovar sül livel da la seguonda liga manca momentalmaing la sveltezza e l’abilità da s’adattar al gö. «Fond part als gös da preparaziun n’haja constatà, cha nus eschan sün üna buna via.» Gianni Castellazzi craja perquai cha sia squadra possa far dürant quista stagiun l’ün o l’oter punct. Gnü success als gös da preparaziun A la dumonda da La Quotidiana, che ch’els s’aspettan dal prüm gö cunter Dürnten, ha respus il chapitani dal Club da hockey Engiadina: «Nus eschan optimists, forsa bod ün pa massa.» Ils giovaders da hockey d’Engiadina Bassa han frequentà set gös da preparaziun, ses hana gnü da giovar cunter adversaris da la prüma e seguonda liga. Be ün gö hana pudü giovar cunter üna squadra plü o main listess ferma (gö da la dumengia passada cunter il Club da hockey Silvaplana). Ils giovaders da l’Engiadina Bassa vaivan guadagnà quel gö cun ün bel resultat, nempe 13:3. Tschels gös hajani pers, mo fat tuottüna üna buna figüra, e quai adonta cha la squadra nu d’eira dal tuot cumpletta. Il büdschet 1997/98 surpassa per la prüma jada ils 100 000 francs Il büdschet dal Club da hockey Engiadina ha surpassà quist on per la prüma jada 100 000 francs (precis 105 000 francs). La gronda part dal sustegn finanzial deriva da vart da sponsuors, d’entradas per arrandschamaints, da privats e finalmaing eir dals genituors dals giovaders. «Sainza quel sustegn nu füssa pussibel da finanziar il club», ha manzunà Gianni Castellazzi. Las schanzas cha la squadra da hockey d’Engiadina Bassa as possa tgnair illa seguonda liga, sajan tenor seis avis realisticas. «Cunter tschertas squadras vaina fingià giovà e guadagnà e nus vain rinforzà nos cader cun ulteriurs trais fin quatter giovaders. Eu sun optimistic.
|
1997
|
rm_quotidiana.054396
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Simbols populars dad Ulrich Vital. Chalender Ladin. Dun da Nadal. In vista a Buddha, crimis da Daniel Badraun. Üna festa da strias, Nord-Süd; Nus fabrichain üna chasa, Nord-Süd, tuots duos tradüts da Caterina Florineth-Kamm, vallader, ed Elvira Pünchera, puter. Cassettas da quists duos cudeschs, discurrüdas da Roman Pünchera. Restampa: Chanzuns da cumpagnia cun 8 paginas supplementaras. Sustegns Chomp da teater svizzer, Annemieke Buob. Proget Bever biling. Aviöl. Cor masdo Bever, inscunter internaziunal a Vienna. Fundaziun Planta pels cuors da rumantsch 1997. Radio Piz Corvatsch, Scuntrada a Domat. Festa Ladina Cuoira. Giuru. Ils Fränzlis, CD. Mäd Rhätyx, CD. Scuntrada e Fuormaziun Ladina. Il chastè da rösas, Regula Verdet. Chasa Paterna, Cunfins, da Rico Falett. Museum Segantini, traducziuns. Gruppa Bregaglia, chomp da vacanzas. Chalender Ladin Uffants e giuvenils survegnan dal 1998 la pussibiltà da’s partecipar cun lur texts ad üna concurrenza litterara.
|
1997
|
rm_quotidiana.054405
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Quista soluziun es mincha cas – in lös fermamaintg germanisats – plü sincera. Uschè stessa esser pussibel dad evitar quai chi’d es capità a Bravuogn: ch’ün bel di decida la radunanza dad abolir il rumantsch sco lingua fundamentala. Avant ün’eivna es stat a Samedan ün inscunter da la «Arge-Alp». Ruedi Haltiner chi promouva ed accumpogna quist proget ha express satisfacziun pella prüma fasa. Mo tanter oter ha’l eir intunà cha’l model da Samedan nu possa simplamaing gnir surtut 1:1 dad otras scoulas.
|
1997
|
rm_quotidiana.054407
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Suot il term «bilinguità» incleg eu la promoziun eguala da plüssas linguas. A Samedan es gnü preschantà quist experimaint a la populaziun be in lingua tudais-cha! Quista partenza ha provochà ün grond segn da dumonda. In ün seminari ad Ascona m’haja occupà intensivmaing culla problematica da l’immersiun. Eir là sun gnüts preschantats plüs models. Hoz am permetta dad exprimer seguaintamaing mia skeptica: 1. La motivaziun per imprender frances o inglais in Canada es ün’otra co quella dad imprender rumantsch a Samedan. 2. Ils experimaints sül chomp da l’immersiun sun gnüts fats suvent in pro-gimnasis.
|
1997
|
rm_quotidiana.054408
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Las persunas chi’d instruischan han ün ingaschamaint special. 3. Üna scoula bilingua es credibla be sch’ella garantischa üna cuntinuità. Pustüt a Samedan esa in quist reguard üna situaziun magara penibla: Bilinguità significha per mai cha scolaras e scolars d’Engiadina e da la Val Müstair hajan il dret e’l dovair d’ün’instrucziun eguala eir illa scoula da giarsunas e giarsuns ün examen final in tudais-ch ed in rumantsch! Quai nun es il cas. Uschè manca la motivaziun - pro’ls genituors, pro la giuventüna e pro’ls magisters. Puchà, üna jada daplü ha la Rumantschia da desister ad ün dret fundamental.
|
1997
|
rm_quotidiana.054409
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Ün current moderà dal nordvest porta hoz amo ajer ümid vers las Alps. Daman fa la zona da pressiun ota da l’Europa orientala valair si’influenza fin pro la Svizra. Hoz resta fermamaing nüvlà sülla vart dal nord da las Alps, i’l Vallais ed i’l Grischun central e dal nord. Impustüt lung las Alps amo plövgias deblas. I’l vest ed i’l Vallais tanteraint scleridas. Il cunfin da la naiv rampcha vers 2000 meters. Daman esa pelplü sulagliv. Illa Svizra centrala tschiera chi’s schoglia plü probabel per part vi pel davomezdi. Il cunfin ot es tanter 800 e 1000 meters.
|
1997
|
rm_quotidiana.054421
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Avant ot ons ha fuondà Ernst Sury il Museum Alpin a Puntraschigna. Ill’exposiziun as po verer craps e minerals our da tuot il muond. «La tschercha e la scuverta da minerals es alch fascinont», uschè Sury, «ed eu sun eir persvas ch’els han üna tscherta influenza sün l’uman.» Davo cha Sury vaiva fingià in giuvn’età s’occupà cul misteri dals craps e minerals, as vaiva cupidada la paschiun per quist passatemp dürant blers ons. Pür dals ons 60, in occasiun d’üna visita pro ün ami a Puntraschigna, è’l danouvmaing gnü attachà da quista «menda».
|
1997
|
rm_quotidiana.054426
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Hoz cumainza Ricardo Oswald, il respunsabel per la producziun da glatsch sülla plazza da sport Sper l’En a Samedan, cun las lavuors preparativas. Sco prüm sto el, sustgnü d’ün agüdant, cuvernar la plazza da catram cun ün tapet special, chi cuntegna ün liquid cunter la dscheta. Lura cumainza el da squittar lasura aua. «Quai stossa far per cha las mattas as collian bain cul fuond da catram», ha explichà il schef da glatsch. Davo avair mis lasura chaltschina segua ün’ulteriura veta da glatsch d’ün fin duos centimeters. In segua vegnan missas aint cun ün indriz special las lingias da hockey e da curling. A Samedan vegnan fattas trais differentas plazzas da glatsch d’üna grondezza media da var 1800 m2. Cun far il glatsch as stopcha resguardar impustüt duos robas. «Scha’l tapet special nu’s collia bain cul fuond da catram po quai chaschunar vaschias d’ajer, chi influenzeschan negativmaing la qualità dal glatsch. Implü as sto far attent chi nu’s fetscha ingünas fouras i’l tapet, uschigliö pudess sortir quel mez cunter la dscheta», ha orientà Ricardo Oswald. Scha tuot va bain es la plazza da glatsch artificial pronta per la fin da quista o’l cumanzamaint da la prossm’eivna. «Quai dependa però eir da las cundiziuns da l’ora. Eu nu poss perquai amo dir precis cur cha la plazza da glatsch sarà pronta.
|
1997
|
rm_quotidiana.054433
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
In december 1996 ha ün evenimaint sdarlossà la Rumantschia. Il cussagl administrativ dal «Fögl Ladin» ha decis da nun edir plü quista gazetta etablida pro’ls Ladins. Motivs finanzials e la mancanza da redactuors qualifichats han manà a la mort dal Fögl. L’Uniun dals Grischs, cun bleras lecturas e lectuors, ha deplorà il pass, nun ha però pudü impedir quist fat. Ils respunsabels da l’«Engadiner Post» han reagi subit. Els han integrà duos paginas rumantschas in lur gazetta. Als 6 da schner 1997 es cumparüda la prüma jada La Quotidiana, edida da la Gasser SA. Quista gazetta accumplischa ün giavüsch express fingià daspö blers ons. L’Uniun dals Grischs s’ha in plüssas sezzüdas occuppada cul avegnir da la pressa rumantscha. Ils signuors Gammeter e Lebrument, accumpagnats da lur collavuratuors, han preschantà lur concepts redacziunals ed appellà a la lealtà da l’UdG. La suprastanza es grata e sustegna s’inclegia lur sforzs per mantegner la pressa rumantscha. Daspö il cumanzamaint da quist on furnischa l’Agentura da novitats rumantscha (anr) our da las regiuns rumantschas rapports da tuot gener per lur gazettas. Al cumanzamaint es quist servezzan gnü critichà e miss in dumonda dals cliaints, impustüt da la redacziun da LQ. Intant para però cha l’anr fetscha lavur cha las gazettas pon trar a nüz. In avuost s’ha la Rumantschia inscuntrada a Domat per la tschinchavla Scuntrada. Prunas cuors ed occurrenzas han attrat l’attenziun da tschients da persunas rumantschas e na rumantschas. Ils dis da litteratura han schlargià quista gronda sporta culturala. La suprastanza s’ha radunada 8 jadas dal november 1996 fin in october 1997, eir quist on darcheu in divers cumüns dal territori ladin. Ils suprastants nouvs, Elvira Pünchera, Lina Blanke, Roman Andri e Corado Niggli, sun daspö bod duos ons in carica.
|
1997
|
rm_quotidiana.054434
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Seguonda lingua estra per scoulas da lingua tudais-cha. La ledscha da scoula prevezza d’introdüer üna seguonda lingua estra illas scoulas primaras da lingua tudais-cha. Nus vain grond plaschair cha’l cumün da San Murezzan ha tschernü il rumantsch sco seguonda lingua e nus sperain cha las votantas e votants da Samignun decidan i’l listess sen. Decentralisaziuns da posts da lavur. La radunanza da delegiats da la Lia vuless decentralisar posts da lavur da las instituziuns rumantschas. Eir l’Uniun dals Grischs ha tut posiziun. Ella propuona da decentralisar be quels posts chi lavuran independentamaing dal secretariat. Chesin Manella: Be til vender sainz’oter nun es pussibel La Corporaziun evangelica da Schlarigna vuless ingrondir il spazi da la chasa da pravenda. Las localitats dal Chesin Manella füssan adattadas per accumplir quist intent. Cuntschaintamaing ha duonna Bernina von Guaita barmöra regalà quist edifizi a l’UdG. Til vender culla mera da pudair investir la munaida in ün oter stabilimaint cun localitats plü adattadas per tuot noss bsögns nun es pussibel be sainz’oter. La suprastanza ha incumbenzà ad ün perit dad examinar il contrat da donaziun. Il cumün da Zernez e la Fundaziun da la Chesa Planta tscherchan la collavuraziun cun nossa uniun. Els vulessan realisar differents progets. In occasiun da la radunanza generala gnarà preschantada üna proposta a reguard Chesin Manella ed orientà sur da las trattativas cullas duos instanzas. L’Uniun dals Grischs ha survgnü ün considerabel import our dal relasch da duonna Bernina von Guaita. Cun sias donaziuns ha’la demuossà grond’incletta per nossa lingua e cultura. A tuot las persunas chi s’ingaschan in ün möd o tschel per nossa lingua e cultura rumantscha dschaina ün cordial grazcha fich. Be cun lur cumprovas da simpatia, lur sustegn moral e cun blera lavur idealistica po nossa lingua prosperar e gnir mantgnüda.
|
1997
|
rm_quotidiana.054435
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Il rumantsch grischun es ün tema chi occupa adüna darcheu la suprastanza. L’avegnir muossarà, scha quista lingua tschüffa ragischs eir aint in l’intschess ladin. La lavur da cuvi pretenda ingaschamaint e sacrifizi Als 20 d’avuost s’han radunats ils cuvis a Lavin per discuter problems dal minchadi ladin. Tanter oter s’haja discutà sur da la distribuziun dal Chalender Ladin. In cumüns plü gronds vegnan inchargiats ils cuvis cun quista lavur massa ferm e degradats uschè a distributuors impè da pudair far lavur d’infuormaziun e da promoziun. Nus eschan uossa landervia da tscherchar qua vias individualas per schligerir ils cuvis. Lavur da cuvi pretenda ingaschamaint e sacrifizi da bler temp liber. A noss cuvis dschaina ün cordial grazcha fich per lur lavur prestada. Per mai es il secretariat ün agüd chi s’ha verifichà. Eu sun cuntaint ch’eu poss delegiar las scrivanias. Cun propuoner a Jost Falett sco president da la Lia ha l’UdG fat üna buna lavur. Jost s’ha demuossà in plüssas dumondas sco persuna da fin sentimaint e da bun’incletta per arbitrar las differentas opiniuns illa Rumantschia.
|
1997
|
rm_quotidiana.054436
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
L’on passà in november ha Romedi Arquint desdit la plazza sco collavuratur da la Lia rumantscha. Ad el dschaina ün cordial grazcha fich per sia lavur prestada dürant ils duos ons d’ingaschamaint. Roman Bezzola es gnü tschernü sco seis successur. El ha cumanzà sia lavur quist on in schner. Daspö il cumanzamaint da la stà 1997 ha’l installà seis büro a Champfèr. Cun duos collavuratuors in mezza plazza po garantir l’UdG ün servezzan plü effiziaint pels bsögns dal territori puter, vallader e jauer. L’actività pro l’UdG es multifaria Magistr’ambulanta pel territori puter. Duonna Ladina van Swoll-Melchior ha desdit sia plazza sco magistr’ambulanta in Engiadin’Ota a la fin da gün. Eir ad ella ün cordial grazcha fich. La plazza es intant amo vacanta. La suprastanza discuta la pussibiltà dad ingaschar üna persuna per tuot il territori ladin. Instrucziun linguistica per las redacziuns da la pressa rumantscha. L’Uniun dals Grischs ha sport als schurnalists da las gazettas rumantschas e da l’anr duos cuors da perfecziunamaint in lingua scritta. Cun Jacques Guidon e Gion Tscharner sco magisters es il cuors stat ün success. Logo. L’Uniun dals Grischs ha laschà crear ün seguond logo.
|
1997
|
rm_quotidiana.054437
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Dal 1989 ha il chemiker basilais, Ernst Sury, realisà i’l Museum Alpin a Puntraschigna la collecziun regiunala da craps e minerals d’Engiadin’Ota, da la Bergaglia e dal Puschlav. L’eivna passada d’eira el a Puntraschigna in vacanzas, e quai in prüma lingia per s’occuper da la chüra da l’exposiziun stabla da minerals. La Quotidiana til ha inscuntrà e discuorrü cun el davart la realisaziun e’l cuntgnü da quell’exposiziun. Ils craps e minerals han per part ün’irradiaziun fich intensiva Cun minerals s’occupa Ernst Sury daspö seis sesavel on da vita. Intimaziun ha el chattà pro seis bap, chi til vaiva introdüt dürant las vacanzas a Mustér i’l misteri dals craps e minerals. Dürant e davo il stüdi da chemia nu s’ha el però plü fatschendà uschè suvent cun quel tema. Vairamaing laiva el stübgiar archeologia, e quai impustüt pervi dals misteris e las dumondas chi tilla circumdeschan. «Adonta ch’eu sun stat fin in America dal nord per tscherchar craps, nun es quella paschiun mai statta plü importanta sco mia professiun», ha remarchà il chemiker. Dals ons 60, fond üna visita ad ün ami, ha Ernst Sury darcheu scuviert si’amur e paschiun per las perdüttas dal temp preziusas. «Divers ons nu’m vaiva nempe plü occupà da la chosa, l’interess però, quel nun haja mai pers.» A la dumonda da La Quotidiana, che fascinaziun chi proceda dals craps e minerals, ha respus Ernst Sury: «La tschercha e la scuvierta d’ün crap es per mai alch fascinont. Ils craps, impustüt quels curativs, han üna ferma irradiaziun. S’inclegia cha quai nu po gnir masürà, mo per mai esa cler ed evidaint. Tenor meis avis ha ün crap üna tscherta influenza sün l’uman.» Cha nos corp saja finalmaing eir üna pitschna ouvra d’electricità. Ernst Sury ha chattà inspiraziun illa Val Bergaglia La collecziun regiunala, lantschada dal 1989, cumpiglia minerals e fossils da la regiun d’Engiadin’Ota, da la Bergaglia e dal Puschlav (inclus il massiv dal Bernina, il Longhin, Grevasalvas etc.).
|
1997
|
rm_quotidiana.054438
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Culla collecta tradiziunala d’utuon appellescha la Pro Senectute a la solidarità da minchüna e minchün. Las donaziuns sustegnan e pussibilteschan cha’ls differents servezzans da noss’organisaziun possan star a disposiziun a tuot quellas persunas chi tils bsögnan e douvran. «Gnir vegl» … alch chi va pro a tuots, o na? Chi chi’d es hoz solidaric po plü facil far quint da retschaiver ünsacura svessa solidarità. Üna collavuraziun tanter giuven e vegl es la megldra suottascripziun dal contrat tanter las generaziuns. Pensain dimena a quella fundamainta eir uossa cha la Pro Senectute ans dumonda per ün sustegn finanzial. La Pro Senectute spordscha plüs servezzans. In prüma lingia consulenzas gratuitas in dumondas socialas, finanzialas e persunalas per la glieud attempada e lur confamiliars. Oters servezzans sco l’impraist da sopchas rollantas e l’intermediaziun dad oters mezs auxiliars, sco’l servezzan da pasts, pussibilteschan a blera glieud veglia da restar plü lönch independenta ed in lur ambiaint. Eir las spüertas culturalas, da sport e da fuormaziun sun suvent ün inrichimaint dal minchadi e tantas jadas lös d’inscunter e funtanas per nouvs contacts.
|
1997
|
rm_quotidiana.054439
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
La gronda part dals craps ha el chattà svessa o cumprà. Üna part deriva da la ierta d’ün collectuor indigen. «Daspö 32 ons vegna a Puntraschigna in vacanzas, e n’ha perquai cul cumün e la regiun üna stretta colliaziun», ha argumentà il collectur da minerals. L’idea da realisar ün’exposiziun da craps til es gnüda fond üna visita ad üna collecziun da minerals giò la Val Bergaglia. «Eu n’ha perquai vuglü far üna tala exposiziun eir a Puntraschigna, ingio chi’m han sustgnü generusamaing, uschè ch’eu n’ha pudü realisar meis intent.» Realisond sulet l’exposiziun haja el constatà, chi’d es plü simpel da lantschar qualchosa in agna redschia.
|
1997
|
rm_quotidiana.054440
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Avant sco gnir activ in Engiadin’Ota ha el fundà üna società da collectuors da minerals (ingio chi fan part hoz passa 280 commembers) e frequentà üna pruna buorsas da craps. I’l Museum Alpin sun exposts minerals da tuot il muond La collecziun privata dad Ernst Sury, chi’s rechatta medemamaing i’l Museum Alpin a Puntraschigna, cumpiglia raduond 1140 exponats. «Eu pigl cun mai adüna darcheu qualche craps, ch’eu integresch lura in mia collecziun.
|
1997
|
rm_quotidiana.054441
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
«Fond üna visita a l’exposiziun as po verer craps da tuot quellas regiuns, chi sun in vista mineralogica interessantas», ha declerà il collectur da cristals paschiunà. Ils exponats sajan fin a 400 milliuns ons vegls. Mo na be in pajais esters as chatta tals s-chazis. Minerals daja eir quia pro nus. «In Engiadin’Ota sun fin uossa gnüts chattats 285 differents geners da minerals. Quai es ün nomer remarchabel. Fich interessanta es in quel reguard impustüt la regiun intuorn ils cumüns da Segl e da Malögia.» Scha qualchün vöglia svessa chattar qualche mineral, stopcha el be investir ün pa temp e pazienza.
|
1997
|
rm_quotidiana.054442
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Minch’on darcheu as ston ils experts fatschendar cun la dumonda, sco chi’s pudess eruir meglder il privel da lavinas. Ün amegldramaint significhan in quel reguard ils nouvs implants per l’avertimaint da lavinas, chi vegnan installats in tuot il Grischun. Eir in Engiadin’Ota vegnan erets tals albers da masüraziun, nomnadamaing illa regiun Alpetta a Samedan e sü Kesch a Zuoz. Ün tal indriz existent as rechatta sül Piz Lagrev a Segl. Quels indrizs d’avertimaint fuorman üna part integrada dal proget d’avertimaint da lavinas pel Grischun. Quel proget da sia vart es collià cun l’avertimaint da lavinas CH 2000. Ils cuosts totals pels quatter indrizs s’amuntan a 640 000 francs. Quella somma vain subvenziunada per 80 pertschient da la Confederaziun e dal Chantun.
|
1997
|
rm_quotidiana.054459
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
In sonda passada ha il Club da hockey pers d’utro cun 7:4 (0:3, 3:0, 4:1). Ils giovaders da hockey d’Engiadin’Ota han dominà il gö e gnü üna pruna schanzas da far gols e nu vessan perquai das-chü perder la partida. Dürant il prüm terz ha il Club da hockey San Murezzan giovà consequentamaing ed attachà svelt, uschè chi s’han adüna darcheu elavurà bunas schanzas. Ils giovaders da Frauenfeld, giovond pac concentrà illa defaisa, han attribui al bun terz dals giasts da l’Engiadina. Perquai ha San Murezzan pudü far infra ils prüms 18 minuts trais gols (Andri Casty, Ivo Hölscher e Roberto Miolini). Il gö s’ha vout davo il seguond gol da la squadra da Frauenfeld e la decisiun da l’arbiter Lampert illa 51avla minuta, da nun acceptar il quart gol da San Murezzan pel 3:4 (il gol d’eira gnü spostà). Illa 56avla minuta han ils giovaders da Frauenfeld egualisà la partida e be 40 secundas plü tard han ils indigens fat il 5:4. Davo cha la prüma squadra da hockey da San Murezzan ha tut our da la partida seis golist, sun crodats per Frauenfeld duos ulteriurs gols.
|
1997
|
rm_quotidiana.054473
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
I’l chantun Grischun sun fin uossa gnüts installats quatter sistems per l’avertimaint da lavinas, nomnadamaing süll’Alp Puzetta a Medel/ Lucmagn, a Lumpegna a Mustér, sü Gatschiefer a Clostra-Serneus e sül Piz Lagrev a Segl in Engiadina. Uossa dessan seguir ulteriurs indrizs da masüraziun, tanter oter illa regiun Alpetta a Samedan e sü Kesch a Zuoz. La Quotidiana ha discuorrü cul silvicultur cirquital, Giachem Bott, davart las lezchas e’ls avantags da quels sistems per l’avertimaint da lavinas. La Confederaziun e’l Chantun surpiglian la gronda part dals cuosts Quels indrizs d’avertimaint fuorman üna part integrada dal proget d’avertimaint da lavinas dal Grischun. Quel proget da sia vart es collià cun l’avertimaint da lavinas CH 2000. In üna prüma fasa dessan gnir installats in tuot il Chantun desch indrizs per l’avertimaint da lavinas. Per quist inviern dessan gnir installats, dasper ils indrizs existents, ulteriurs quatter sistems d’avertimaint da lavinas, nomnadamaing a Culmatsch e Val Maighels illa Val Tujetsch, sün Alpetta a Samedan e Kesch a Zuoz. Ils cuosts da 640 000 francs per la seguonda etappa vegnan subvenziunats da la Confederaziun e dal Chantun cun totalmaing 80 pertschient. Il proget per l’avertimaint da lavinas registrescha tuot las datas, chi sun relevantas in connex cun las lavinas. Las datas elavuradas vegnan spisgiantadas in üna rait da tuot la Svizra e güdan a fabrichar sü ün servezzan d’avertimaint da lavinas, chi voul proteger ils umans, las colonias e las vias dal trafic. Il privel da lavinas vain chaschunà d’üna pruna factuors «Quels indrizs servan per güdichar da lö a lö, quant privel chi resorta da las lavinas», ha dit il silvicultur cirquital Giachem Bott. A Zuoz s’ingascha el sco president da la cumischiun da lavinas. Sch’üna lavina vain activada o na, quai dependa d’üna pruna factuors, tanter oter da la pendenza dal territori, da la quantità da naiv frais-cha, da las differentas vetas da la cuverta da naiv e da la direcziun ed intensità dal vent. Ils indrizs per l’avertimaint da lavinas masüran talas ed ulteriuras datas sco per exaimpel la temperatura dal vent, da la surfatscha e da l’intern da la naiv. «Las datas ramassadas vegnan tramissas via func illa lingia da telefon; l’energia furnischan collectuors da sulai», ha declerà il silvicultur cirquital. Tuot las infuormaziuns inoltradas vegnan valütadas d’ün quintader d’ota capacità da l’Institut per la perscrutaziun da lavinas Weissfluhjoch a Tavo, chi elavura eir las infuormaziuns, chi’s po lura clamar giò al telefon. Quel numer gnarà realisà la fin da quist o’l cumanzamaint dal prossem on. «Al prüm stuvaina sclerir dumondas da la finanziaziun, da la protecziun da las datas ed eruir las pussibiltats tecnicas», ha orientà Giachem Bott. Cumischiun da privel da lavinas eir in Engiadin’Ota? Grazcha al nouv sistem d’avertimaint da lavinas as po far indicaziuns e previstas plü sgüras. «Quel sistem furnischa cifras precisas – uschè pudaina evitar surpraisas.» L’unic aspet negativ dals implants d’avertimaint sun tenor l’avis dal silvicultur cirquital ils cuosts da cumprita enorms e las spaisas da mantegnimaint remarchablas. «Il privel da lavinas nu’s das-cha suotvalütar. Perquai stuvess gnir realisada eir pro nus in Engiadin’Ota üna cumischiun da privel, sco ch’ella exista fingià in Engiadina Bassa», ha manià l’expert da lavinas. Tenor il parair da Giachem Bott stuvess mincha pass gnir muni cun ün tal alber da masüraziun. In quel connex ha il silvicultur manzunà tanter oter il Pass dal Fuorn, il Bernina, il San Bernardino e’l traget tanter ils cumüns da Brail e da Zernez.
|
1997
|
rm_quotidiana.054474
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Eu chat l’idea fich buna. Quist agüd intern dvainta vieplü necessari causa la discrepanza tanter rich e pover. Il pövel svizzer po demuossar ün’ulteriura vouta sia prontezza da güdar in temps da crisa. Eir schi dà fingià instituziuns da quist gener, schi’m para l’idea ed il motiv da quista donaziun da giubileum tuottüna üna buna chosa. Il segn da solidarità invers glieud in bsögn es degn da gnir sustgnü. Güsta uossa, ingio cha nossa economia ha da cumbatter cun problems, esa bun chi’s pensa eir vi dals attempats ed impedits chi badan pel solit sco prüms la mancanza da finanzas. Eu pens eir cha las instituziuns existentas sun suotdottadas per accumplir lur incumbenzas; ellas stessan però da las jà impuonder meglder lur mezs finanzials.
|
1997
|
rm_quotidiana.054475
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Als 20 december 1997 vain inaugurada ufficialmaing la nouva via da jouslar sülla Muottas Muragl. La via es bod 4,3 kilometers lunga ed ha üna differenza d’otezza da 705 meters. Il start da la nouva sporta da divertimaint as rechatta sülla Muottas Muragl Kulm, e quai in vicinanza da la Villa Lys. La via da jouslar cun passa 20 stortas maina dal cumanzamaint sur las spuondas bluottas oura, svanischa lura i’l god da dschembers e larschs e finischa a Punt Muragl sül livel da 1745 meters sur mar, pro la staziun da val da la Muottas Muragl. Cun la via da jouslar es la sporta d’inviern gnüda cumplettada «D’instà daja in Engiadin’Ota üna sporta d’activitats attractiva. Cun la via da jouslar laina cumplettar ed amegldrar la sporta d’inviern», ha dit Markus Meili, il mainagestiun da las funicularas da Schlarigna, a La Quotidiana. Cha quel intent hajan els gnü fingià daspö lönch. La gestiun sün la via da jouslar düra tuot tenor las cundiziuns da naiv fin al cumanzamaint o mità da marz. In quel reguard es previs da lantschar eir ün’ulteriura attracziun. «La Villa Lys dess dvantar il center d’inscunter dals giodaders da la jousla.» La via da jouslar, chi’s rechatta sülla pista da cuors’aval veglia, sarà üna via da naiv düra e gnarà cuntinuadamaing preparada. Avant sco preparar ella ston però amo gnir fattas tschertas lavuors d’amegldramaint e da mantegnimaint. Implü ston gnir installats indrizs per garantir la sgürezza. La gronda part da las lavuors necessarias es però fingià gnüda fatta dürant la stà passada. «Per superar tuot il traget as douvrarà tanter 15 e 20 minuts», ha declerà il mainagestiun da las funicularas da Schlarigna. «L’ir cun la schlittra es momentalmaing fich in moda. Perquai dess la via da jouslar dvantar ün bun prodot.» Ch’els nu vessan investi ils raps per realisar la pista schi nu’s füssan consciaints dal success, ragiunt per exaimpel a Bravuogn, sül Titlis ed a Saas Fee. «Il bsögn per üna pista da jouslar es sgüra quia», ha dit Markus Meili cun persvasiun. Ün ulteriur aspet important da la realisaziun da la pista da jouslar es il fat, chi sun gnüdas s-chaffidas sülla Muottas Muragl trais ulteriuras plazzas da lavur. La via da jouslar es averta mincha jada a partir da la bunura las 09.30. Serrada vain ella tuot tenor las cundiziuns da vista e da l’ora. La via vain drivida eir per arrandschamaints specials, sco per exaimpel cuorsas cun la jousla da clerglüna. Jouslas pon gnir tuttas a fit.
|
1997
|
rm_quotidiana.054476
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Eu sun in mincha cas per sustgnair la glieud chi’d es in bsögn in Svizra. Eu sun eir adüna pront da güdar scha vez cha la donaziun riva al güst lö. Eu nu sun però pront da güdar là, ingio ch’eu n’ha l’impreschiun cha’ls raps van tanter plattas chodas. Sch’üna persuna in bsögn vegn pro mai da porta aint, schi da mangiar e baiver clapp’la adüna. Ed in quist sen sustegn eu eir las instituziuns caritativas e fetsch quai uschè lönch co be pussibel. Chi sa, forsa tocca ün di eir a mai? Main bun es cha la classa mezdana ha da portar in Svizra üna chargia sociala massa gronda: Dals gronds nu rivna da tour e’ls povers nun pon dar inguotta. Almain las consequenzas da la Seguonda guerra stessan uossa portar quels chi tillas han chaschunadas.
|
1997
|
rm_quotidiana.054477
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Eu chat bun chi’s occupa cul tema ed eir cha la Svizra discuta dumondas chi nu sun stattas forsa dal tuot in uorden, impustüt il conflict da la Seguonda guerra e’l deport invers ils Güdeus. Quai chi nu’m plaschess füss, scha glieud vuless uossa as profilar vi da quista situaziun main gloriusa. La chosa da Blocher ha sgüra eir sias varts positivas. La dumonda, che chi’d es il vaira motiv da la donaziun, resta. Eu pens cha Blocher voul as profilar adüna darcheu cullas chosas ch’el fa e co ch’el tillas fa. Amo üna vouta: Bun esa chi s’es consciaint chi sun gnüts fats sbagls, cha la Svizra nun es adüna uschè netta co chi’s tilla vess gugent e chi vain discus lasupra. L’idea fundamentala es buna ed i sta eir liber a minchüna e minchün da tilla sustgnair.
|
1997
|
rm_quotidiana.054478
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Suot il titul «La Tuor da Babel» expuona Steivan Liun Könz amo dürant quist mais purtrets i’l hotel Meisser a Guarda. Cun actualisar quist mitos voul el muossar «ils problems da nos temp i’l qual il cheu nu sa che cha’ls peis fan» – uschè esa scrit i’l text chi accumpagna l’exposiziun. Il mitos da la tuor chi dess rivar fin pro’l tschêl d’eira derasà pro differents pövels. In üna varianta africana vess la tuor stuvü ragiundscher la glüna. La varianta cuntschainta in nossa cultura es descritta illa Genesis, 1. Mos. 11. I’l chapitel avant vegnan enumerats ils numerus descendents da Noah chi han populà il muond davo il diluvi. Tuot ils pövels discurrivan amo adüna listessa lingua. La glieud gnüda a Babel ha cumanzà a fabrichar la cità ed eir – apunta – la tuor, quai per as «s-chaffir ün monumaint, uschè cha nus nun ans sparpagliains sün tuot il muond». Dimena ün motiv radschunaivel, as dschess: fabrichar la tuor per star insembel, our d’ün sentimaint da solidarità? Ma i resulta güst’il cuntrari. La fin da l’istorgia es cuntschainta. Dieu vain a far ün battibuogl uschè ch’ingün nun inclegia plü la lingua da l’oter. Quist passus spiega l’origin da las differentas linguas, ma na perche cha la Tuor da Babel es dvantada il simbol per la prepotenza e grandaschia da l’uman. Ad es dimena da presümer cha l’istorgia biblica as cumpuona da differentas funtanas, quai voul dir cha la tuor chi dess rivar fin pro’l tschêl obain fin pro la dmura dals Dieus vulaiva fingià oriundamaing demuossar ün’arroganza umana. I s’inclegia cha’ls Dieus chastian üna tal’arroganza, Jahwe ha fat quai cun metter in dischuorden l’unità linguistica, ma la conseguenza decisiva es cha l’uman nu po plü controllar quai ch’el ha miss ad ir. Süls purtrets da Steivan Liun Könz as pudess chattar ün’analogia a quist dischuorden per part illa discrepanza tanter titul e cuntgnü. Il purtret cul titul «Menschliche Vielfalt» muossa umans chi guardan our plü u main tuots listess, las decoraziuns cun figüras umanas süllas paraids da la tuor sun però multifarias. Sül purtret cul titul «Vereinigung der Vielfalt» as referischa «l’uniun» als umans cun tuot la simbolica sexuala, la tuor percunter para plüchöntsch da crodar ourdaglioter. «Standfestigkeit» muossa üna tuor da trais pilasters pozzats ün cunter l’oter, dimena na güsta üna construcziun fich stabla. Ma grandas discrepanzas sun natüralmaing eir expressas süls purtrets svess. Per part algordan els a las illustraziuns medievalas da l’infiern e’l bargiatöli, però bod adüna in culuors serainas ed allegras, dimena in contrast cul cuntgnü somber. Ün purtret a charbun muossa l’infiern da noss dis: sül prüm plan da la tuor ün battibuogl dad autos cun tanteraint be cheus dad umans. Survart umans chi paran da mütschar al caos da trafic. Il purtret as nomna «Zeitgeist». Las tuors da Steivan Liun Könz sun per part ornadas cun ghirlandas, per part da ragiundscher be tras ün labirint, per part bod zoppadas davo üna fuolla da figüras, per part fattas our da purtrets dad umans chi sumaglian ad üna galeria da perdavants, per part perfin aint in l’ova. Ellas sun populadas da tuotta sorts umans, diavels, bes-chas sco utschels, uors e cunigls, essers da fantasia sco draguns e sirenas. Il spectatur vain confruntà cun üna fantasia chi sbuorfla sco las linguas da Babel davo il chasti da Dieu. Quant lönch chi’s guarda nu’s riva mâ a verer tuot. Adüna e mincha jada chi’s riva darcheu a scuvrir ün aspet, ün detagl chi nu’s vaiva amo badà. E sco chi’d es tipic per la pittura da Steivan Liun Könz para eir ün diavelin d’avair tschantà sül pinè chi’s permetta da manar ün pa pel nas intuorn a chi chi guarda.
|
1997
|
rm_quotidiana.054479
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Eu n’ha l’impreschiun cha quist’acziun es üna concurrenza al fuond da solidarità pels Güdeus da las bancas e cha Blocher prova da guadagnar chapital politic. Dasper quists aspets suna da l’avis chi’d es üna buna roba scha la Svizra, chi vala sün tuot il muond sco pajais rich e chi dà insè pacs raps per l’agüd a l’ester, fa alch. A mai disturba cha’l fuond es be per glieud svizra chi nu viva in üna tala misergia co ch’eu n’ha vis quai i’l Terz muond. Eu craj chi füss stat meglder da resguardar eir quist aspet. Culs pleds da cusglier federal Villiger less quai dir: «A nus vaja mal, però sün ün nivel fich ot.» Mia opiniun es: L’idea es insè buna, ma l’objectiv es drizzà da la vart fosa: El es politic. La Svizra stess tenor meis avis augmantar seis ingaschamaint pel Terz muond.
|
1997
|
rm_quotidiana.054480
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Il sustegn impegnativ da las victimas dal Holocaust nu po gnir chalchà a la generalità. Natüralmaing as dessa provar da far bun almain ils dons materials. Incuolpar la Svizra generalmaing e svagliar sentimaints da varguogna evochescha per part be emoziuns cuntraproductivas. Solidarità es adüna a seis lö, nu das-cha però gnir dictada. Eu approuv l’intent da las bancas svizras sco adequat e güstifichà e’l propöst da Blocher es ün’alternativa implü da solidarità invers glieud in bsögn. Eu nu less però m’identifichar cul patriotissem accentuà da Blocher e neir cullas attachas da vart da Damato invers nos pajais. Sco citadina svizra lessa gnir infuormada objectivmaing, in abstrahond lapro polemicas e desistind scha pussibel d’emoziuns. Gion P.
|
1997
|
rm_quotidiana.054481
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
In ün’intervista culla Quotidiana ha il president da la Società agricula d’Engiadina Bassa e Samignun, Men Luppi da Sent, exprimi sia dischillusiun in reguard il proget «Ingrondimaint dal Parc naziunal svizzer» (IPN). «I vain suvent dit cha l’agricultura saja üna part importanta dal turissem, pro la soluziun dals problems as vain però suvent invlidà», ha remarchà Luppi. Ün exaimpel extrem in quist reguard saja stat la consultaziun pel proget surmanzunà. «Ingün nun ha dumandà a nus: Che influenza ha l’IPN sün l’agricultura? La discussiun ha gnü lö i’ls gremis politics e turistics ed illas medias. L’idea es gnüda lantschada ad ota vusch sco ‘schlagher da marchà’. E’ls paurs?» s’ha dumandà Luppi. Cur ch’ün’idea es fatta, esa greiv da persvader d’alch oter La tenuta dals exponents per l’IPN vain deplorada fermamaing da la società agricula: «Davo cha las ideas sun sün maisa e cleras, lura stess il paur amo tour posiziun, quai nun es ün agir correct.» Chi saja opportun da tscherchar insembel soluziuns adattadas e perquai haja la società agricula installà üna cumischiun predeliberonta per valütar quist problem. «Nossa posiziun davart l’IPN es negativa. Nus spettain uossa cha’l directur dal Parc naziunal Svizzer, Heinrich Haller, respuonda a la fin finala a noss’instanza e chi detta bainbod ün aboccamaint», ha dit Luppi. Amo blers oters problems Ils paurs d’Engiadina Bassa e Samignun nu’s fatschendan be cul problem da l’IPN, els han amo bleras otras chosas chi tils stan a cour.
|
1997
|
rm_quotidiana.054495
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
00 kilometers quadrats Parc naziunal cun intuorn üna tschinta da 300 km2 uscheditta «zona neutrala»: Las coordinatas dal Parc naziunal ventur sun impreschiunantas. Quai sarà eir stat il motiv cha la discussiun publica ha gnü lö fin uossa sül parquet pac glisch dal consens general. Quel persista sainza dubi per l’ingrondimaint da la zona centrala dal Parc, quels 30 km2 chi dessan cumplettar la surfatscha odierna. l bal dvainta main armonius in quel mumaint chi’s discuorra da la «zona neutrala», quella surfatscha chi tockess bainschi pro’l Parc, chi stess però teoreticamaing a disposiziun eir in avegnir sco surfatscha agricula, sco surfatscha per sfrüttar ils gods e sco territori da chatscha. Quista discussiun specifica ha survgni cun l’instanza da la Società agricula d’Engiadina Bassa/Samignun ün’otra dinamica. Admiss: I va pro’ls paurs eir be per interess particulars. Quels nu divergeschan però diametralmaing da l’intent oriund da la zona neutrala. Ed insai nu suna amo centrals per la situaziun illa quala as rechatta hoz la discussiun generela. Bler plü decisiv es il fat ch’üna gruppa d’interess fich bain organisada es ida sün las barricadas cunter l’ingrondimaint dal Parc.
|
1997
|
rm_quotidiana.054496
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Quels as pon referir da lur vart sün argumaints da valur generala sco il mantegnimaint da spazis vitals; ils turistikers giovan percunter già cun l’idea dad integrar las zonas neutralas illa sporta turistica e mincha politiker s’imperchürarà da dar l’impreschiun da nun avair ün sensori profuondamaing sviluppà in dumondas chi pertoccan il Parc. Id es probabel chi dà eir argumaints per vulair zonas neutralas. Fin al di d’hoz nu suna però amo gnüts comunichats in möd plausibel.
|
1997
|
rm_quotidiana.054499
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Tuot tenor la grondezza da la gestiun muntaiva quist’import a 25–50 pertschient da lur entrada. La discussiun i’l Cussagl naziunal davart la refuorma agrara 2002 es finida. Ils paurs sun stats plü o main pronts da’s solidarisar cullas propostas preschantadas. Il squitsch süls predschs dal marchà e las finanzas federalas noschas varan influenzà lur opiniun. Incontestabla es eir statta la dumonda davart la garanzia da guadogn. Co vezza Men Luppi (44) da Sent, paur, president da la Società agricula d’Engiadina Bassa e Samignun sco eir president cumünal, la situaziun odierna e l’avegnir da l’agricultura? La Società paurila svizra festagescha quist on seis 100avel anniversari. Chi haja dat grondas festivitats nu’s poja güsta dir. Ma eir ils protests dals paurs han tschessà. Es la situaziun ill’agricultura propa uschè stabila? Men Luppi: La festa da giubileum da l’associaziun svizra es bain gnüda festagiada, però in ün möd fich simpel. Venderdi passà s’haja pensà a l’Olma, ingio ch’eu n’ha pudü tour part pel chantun Grischun, da quist evenimaint. Tenor meis avis nun es la situaziun ill’agricultura stabila e’l paur es pel mumaint amo fich malsgür. La quietezza es l’expressiun cha l’agricultura prouva da güdar a sai svessa e tschercha soluziuns adequattas. Per survendscher quista crisa bsögna l’agricultura però la bainvuglientscha da tuot la populaziun.
|
1997
|
rm_quotidiana.054516
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
L’ingrondimaint dal Parc naziunal para d’agitar magara als paurs … La società agricula, quai voul dir üna giunta da la suprastanza ed üna cumischiun our dal ravuogl da noss commembers, s’ha occupada intensivmaing cun quista dumonda. Nossa posiziun nun es positiva invers l’ingrondimaint dal Parc naziunal. Schi’s guarda il sböz da directivas e’s vezza co cha quai vess da funcziunar, lura eschna da l’avis cha l’agricultura s-chavda quia drets e perda lös da producziun e lös per sviluppar prodots nouvs. Per mai d’eira quai da prüm’innan cler ed evidaint chi’s sto avair üna basa da discussiun precisa, na be incirca, e lura trattar cumünaivelmaing la tematica. Uschè han ils exponents per l’ingrondimaint dal parc savü render gustusa lur opiniun e la pauraria sarà darcheu quella part illa regiun chi perda, quai ch’eu deploresch ourdvart. Al turistiker po quai esser listess che vallada chi vain Parc naziunal, a l’agricultura nun es quai listess. Scha’ls paurs nu chattan ün consens culs cumüns, lura restarana aint ill’opposiziun.
|
1997
|
rm_quotidiana.054517
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
D’eira la demonstraziun dals paurs dals 23 october 1996 sülla plazza federala a Berna la güsta via per render cuntschaint ils problems dals paurs? D’eira’L eir da la partida? Id es greiv da dir sch’üna demonstraziun es güsta o fosa. Sch’ella piglia üna buna fin, sainza chi gnia fat dons e sainza chi detta agressiuns e tumults, è’la tenor mai güstifichada. La demonstraziun a Berna, ingio ch’eu nu d’eira pro, ha per finir tschüf dimensiuns chi nu d’eiran ne giavüschadas ne previssas. Las medias han lura amo profità da l’occasiun e fat our da la mür ün elefant. Il böt fundamental nu’s poja però critichar: Scha’l paur voul demonstrar sia malcuntantezza e sia malsgürezza es quai legitim. Ils scumpigls tanter ils paurs e la pulizia – o maila, butiglias d’vin e crappa cunter chanuns d’aua e gas lacrimogen – occupan uossa amo ils güdischs. Chi ha vairamaing radschun? La dumonda davart la radschun es pavel iuridic ed eu nu cugnuosch neir la documainta in detagl.
|
1997
|
rm_quotidiana.054518
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Chi chi’d es la cuolpa cha l’es ida a fin uschè, es mal dir. Per far dispitta voula adüna duos. Il president da la Società paurila svizra, Marcel Sandoz, ha dit cha sainza quists cravals nu vess la chosa da l’agricultura gnü üna tala resonanza. Craja’L cha la debatta «Agricultura 2002» es gnüda influenzada da quista cuntraversa? Eu nu sun dal tuot da sia idea. Id ha forsa dat mumaints, ingio cha’l paur vaiva l’impreschiun d’esser stat invlidà da tschella glieud. La lavur cha’l paur ha però prestà ons a l’inlunga, eir cun tuot ils aspets negativs, ha tenor mai sensibilisà bler daplü la glieud na-paurila. Id es nempe bain uschè cha violenza nu maina mai ad üna buna fin. La debatta e las decisiuns dal Cussagl naziunal sun stattas plütost a favur da l’agricultura.
|
1997
|
rm_quotidiana.054519
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
La dumonda sarà adüna quella: Quant gronda es l’entrada our da la gestiun e quant ots sun ils pajamaints directs. Il meglder füss scha’l paur pudess retrar plainamaing seis guadogn our dals prodots ch’el prodüa, quai chi nu sarà in ün pajais industrial sco la Svizra mai pussibel. Il paur es però pront d’acceptar la sfida ed el farà quai eir in vista a l’avertüra dals cunfins. Ultra da quai es il paur fingià uossa confruntà cun müdadas e blers tscherchan üna nouva existenza cun üna producziun persistenta.
|
1997
|
rm_quotidiana.054520
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Es l’ingrondimaint lura ün intent da marketing e’ls paurs oppuonan be per survgnir raps? Na, na, na, in nossa posiziun nu vaina scrit ninglur cha nus füssan d’accord cun quist proget scha tschüffessan fits. Il problem da la politica agrara es chi dà uschè blers experts chi dischan a nus: Daplü marchà, daplü libertà persunala. A listess mumaint daja adüna daplü ledschas. E’l Parc es darcheu uschè alch. Nus eschan interessats da mantegner las alps, perquai chi sun üna part da nossa existenza. Scha quellas vegnan aint illa zona perifera, lura haja bainbod nom: Per quist nu daja permiss, quist e tschai staivat consultar. Uschè daja darcheu agravis sün quellas cuntradas e quai es pel paur alch da l’impussibel. Eu n’ha scrit quai in mia posiziun, perche ch’eu crai cha’l paur haja cultivà ils pas-chs e las alps in möd exemplaric. Eu less propa ch’ün specialist gniss e dschess ingio cha la pauraria ha ruinà üna val causa la pasculaziun, causa l’alpagiada. I po esser chi dà tscherts lös da conflict tanter god e pas-ch. Invlidar nu daschaina neir la cumponenta economica. Il muvel ester es per nus ün’alternativa chi güda a finanziar ils cuosts da l’alpagiada. I nu po bain na esser uschè, chi vain dat daplü libertà per cha nus pudain prodüer radschunaivel e da l’otra vart vain serrada la spina. Qua nu tuorna alch. Il paur drouva quist terrain in möd extensiv ed adüna cun la mera da la protecziun da l’ambiaint. Perquai nu saja perche cha tscherta glieud craja cha’l turissem porta daplüs raps. L’alternativa füss damaja da muossar als turists che bellas alps cha nus vain. Che ha insomma daplü valur: Quel lö ingio cha l’uman lavura e cultiva o quel lö chi’d es gnü declerà sco reservat?
|
1997
|
rm_quotidiana.054521
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Vess eir il turissem da pajar üna part dals cuosts? Per part vain quai apunta sustgnü dal stadi cun pajamaints directs, per exaimpel per la prada trida cha nus sgiain. Quai chi m’occupa ün pa es cha d’inrar ün proget e d’inrar üna dumonda turistica vain consultada da l’agricultura. I vain suvent dit cha l’agricultura saja üna part importanta dal turissem, pro la soluziun dal problem as vain però suvent invlidà. Ün exaimpel extrem in quist connex es la consultaziun davart l’ingrondimaint dal Parc naziunal. Ingün turistiker nun ha dumandà a nus: Che fess l’ingrondimaint dal parc in bön o in don a l’agricultura. Quista discussiun ha gnü lö i’ls gremis turistics ed illas medias e l’idea es gnüda lantschada sco «schlagher da marchà». Quai dafatta sainza resguardar ils aspets da la natüra e la protecziun da l’ambiaint – e sainza avair consultà üna jà l’agricultura. La dumonda «Che consequenzas ha l’ingrondimaint dal parc per vus?» vess a tuottavia stuvü gnir fatta. Quista tenuta deploresch eu fich. Cur cha las ideas sun sün maisa e cleras, lura stess il paur amo tour posiziun, e quai nu va. Il turistiker sa nempe cha sainza il paur nu vaja, e’l paur sa eir cha sainza il turissem nu vaja, perquai esa da tscherchar cumünaivelmaing las soluziuns adattadas.
|
1997
|
rm_quotidiana.054522
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Co guarda damaja oura l’avegnir dal paur? Scha’l Cussagl dals stadis segua al Cussagl naziunal e la refuorma agrara porta ils früts previss, lura vain il paur planet a savair che chi vain pretais dad el. Fin in uossa tunaiva quai suvent «vus stuvaivat», definida cleramaing nu d’eir’la però ninglur, la politica agrara. Eu sun persvas cha’l stadi dirigia damain in avegnir e cha’l paur sto gnir daplü commerciant, ch’el sto tscherchar svess alternativas e la dretta via per sia gestiun.
|
1997
|
rm_quotidiana.054523
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Ils giuvenils da Puntraschigna voulan darcheu reactivar lur società da giuventüna, quai es gnü decis in gövgia passada ad üna radunanza extraordinaria. Ils iniziants Gian Fedi, Gian-Andrea Prevost, Gian Reto Zanetti, Andrea Isepponi, Mireille Annaheim, Claudio Stress e Dominik Brülisauer sun intenziunats da cuntinuar cun la «Giuventüna» e la lezcha principala, la promoziun da la solidarità tanter ils giuvenils e’ls abitants dal cumün. Per far palais lur intent e per discuter cumünaivelmaing, han els organisà ün inscunter, chi ha lö als 7 november 1997 a las 20.00 i’l hotel Posta. Ils giuvenils voulan muossar chi sun pronts da collavurar «L’intent da reactivar nossa giuventüna e da promouver daplü la solidarità tanter ils giuvenils vaina fingià daspö ün temp. Üna giuventüna tocca nempe pro nos cumün», ha dit Gian Fedi, l’aspirant pel post dal president, a La Quotidiana. El es persvas cha las giuvnas e’ls giuvens dal cumün sun buns da tgnair insembel. «Eu n’ha constatà cha la relaziun tanter ils giuvenils s’ha amegldrada e cha’l sustegn moralic vicendaivel es fich bun.» Cha tuots braman da pudair realisar la giuventüna, e quai adonta cha la reuschida da quel intent nun es amo garantida. Avant sco fixar temas da discussiun as stopcha però francar las structuras da la società. Al cumanzamaint vöglia el provar da reactivar las üsanzas veglias, pür plü tard prevezza Gian Fedi da trattar davart oters temas, chi occupan hozindi la giuventüna. «Ils giuvenils dal cumün dessan muossar als abitants chi sun buns da collavurar ed impustüt da tgnair insembel.» Illa società dessan però eir gnir barattadas ideas ed experienzas. S’inclegia cha’ls giuvenils pretendan ün tschert dret da condecisiun areguard fats in cumün, mo per Gian Fedi sun talas dumondas al mumaint d’üna relevanza subordinada. Dal 1991 mancaiva la solidarità tanter las commembras e’ls commembers A la dumonda da La Quotidiana, che posiziun cha’l Rumantsch pigli’aint i’l ravuogl da la giuventüna, ha dit l’aspirant pel presidi: «La promoziun da la lingua materna es francada in nos statüts, mo illa pratcha nun es quai uschè simpel.» Cha’l Rumantsch nu saja plü uschè derasà in cumün e gnia perquai periclità da la lingua tudais-cha. «La giuventüna da Puntraschigna as vaiva scholta pervi chi mancaiva in prüma lingia la solidarità tanter las commembras e’ls commembers», ha remarchà Gian-Andrea Prevost, ün dals set iniziants. Tenor seis avis stuvess la giuventüna darcheu avair la pussibiltà da s’inscuntrar e da discuter. Gian-Andrea es optimistic cha lur intent grataia, e quai impustüt pervi cha’ls giuvens han darcheu daplü contact ün cun l’oter e pervi chi van darcheu daplü in sortida in cumün. «Eu m’ingasch plainamaing per la reactivaziun da nossa società e sper perquai ch’üna pruna giuvnas e giuvens s’interessan e sun inchantats da nos intent.» Davart dal cumün spetta el qualche sustegn finanzial, davart da la populaziun ün tschert sustegn moralic. GianAndrea Prevost es persvas chi’s pudess discuorrer illa giuventüna eir davart temas actuals sco las drogas e la politica. La cultura svizra cul jodel e l’ulteriura musica populara però nu til interessa zuond. Ulteriurs aspets importants chi stuvessan gnir promovüts sun per el la collavuraziun cun la società da cura, la sporta d’activitats da stà e la sporta da pussibiltats da sortida. Ils giuvenils han ideas concretas per l’avegnir Gian-Reto Zanetti ha dudi da l’intent da reactivar la «Giuventüna» ed es dalunga stat inchantà. «L’idea da sviluppar e da realisar qualchosa insembel, quella chatta fich buna.» La solidarità tanter las giuvnas e’ls giuvens da Puntraschigna stopcha dvantar amo megldra. Gian-Reto es persvas ch’els sun buns da realisar cun lur società alch concret. El spera perquai cha la collavuraziun vain er propcha vivüda e cha blers fan part a la società, e quai na be cur chi han vöglia. A la dumonda, che lezchas cha la giuventüna sto surtour, ha dit Gian-Reto Zanetti: «Noss’incarica esa da cuntinuar cun las tradiziuns, mo da l’otra vart laina eir integrar nouvas ideas ed impissamaints.» In quel connex ha el manzunà l’intent da vulair far quist inviern sü Languard ün uschedit «jump-contest» ed üna bar da naiv. «Scha nus fain qualchosa, schi lura insembel.» Aspets relevants per l’avegnir sun per el la discussiun davart temas actuals e brisants, il sustegn finanzial, la solidarità cun la populaziun e la collavuraziun cun las autoritats e persunas privatas dal cumün. Ils giuvenils ingaschats voulan però eir sustgnair e chürar la cultura indigena (Charreda, fös dals 1. avuost, chant da Nadal etc.) e dar al cumün ulteriurs nouvs impuls. Ils giuvens voulan tanter oter realisar schlittadas sülla Muottas Muragl, as partecipar al marchà da Laret, organisar balls e concerts e far viadis illas chapitalas dals pajais europeics. Ch’els hajan in quel reguard amo diversas otras ideas, han fat resortir ils trais iniziants da la «Giuventüna da Puntraschigna».
|
1997
|
rm_quotidiana.054524
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
D’incuort s’han radunats a Schlarigna ils commembers da l’Uniun dals musicants veterans dal Grischun per passantar insembel duos dis paschaivels. Ils giuvens tamburists capabels cun lur instructer Heinz Zubrigg, han dat il bivgnaint. Davo han sunà la musica da Puntraschigna cul dirigent Conradin Tom e’ls giuvens musicants da la musica da Schlarigna, suot la bachetta da Jürg Pedrun, e pisserà per ün umur festiv. Davo cha la bindera (arrivada da Favuogn) es gnüda surdatta al cumün da Schlarigna (vers la fin dal 1998 vain ella portada a Flem) sun tuot las musicas marchadas in direcziun da la halla polivalenta, ingio cha’l president da l’uniun grischuna, Ernst Ledermann, ha dat il bainvgnü. In segua ha dicuorrü Robert Heini, il president da la musica da Razén. Ils commembers da l’Uniun dals musicants veterans dal Grischun han in segua confirmà ils commembers da la suprastanza, nomnadamaing a Robert Heini, a Serafin Nay, a Valentin Guler, ad Erich Zanoli ed a Marcel Beer per ün’ulteriura perioda d’uffizi da trais ons. Marcel Beer es gnü elet, davo avair prestà lavur minuziusa dürant 15 ons, sco commember d’onur. Davo la radunanza ha il cusglier guvernativ Joachim Caluori, il pin da la bindera, fat il pled festiv e la proposta, da chürar eir in avegnir las bellas cumposiziuns indigenas. Ils commembers han gugent tut a cour quel giavüsch dal minister da cultura. Davo il pled dal cusglier guvernativ es gnüda chantada la stupenda chanzun dals veterans. Il text tratta davart l’inscunter, l’allegria e’l cumgià. La chanzun vain adüna chantada cun vigur, mo sveglia eir meditaziun e qualche larmas i’ls ögls. Davo avair passantà amo bellas uras da cumpagnia, s’han ils 450 radunats darcheu instradats vers chasa.
|
1997
|
rm_quotidiana.054525
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
La gruppa forestala da Sta. Maria illa Val Müstair d’eira occupada in mardi avantmezdi cun tunar aint pals da marcaziun i’l terrain. Cuort avant la posa da mezdi es crodà ün lavuraint sülla costa stipa. Lapro è’l svolà ün pêr meters giò per üna platta da crap. La doctressa chi’d es gnüda clomada al lö d’accidaint ha constatà pro’l disgrazchà feridas da la rain considerablas. Cun l’ambulanza es l’hom gnü transportà i’l Ospidal circuital da Sta. Maria per üna controlla precisa.
|
1997
|
rm_quotidiana.054526
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Tuornond dad üna visita pro Tai Jon, sun meis impissamaints its svutrond in algordanzas! «Ils guots da Baldrian han fat miraculs», m’hast Tü dit avant blers blers onns, T’algordast cha Tü vevast grond pisser per far il pass sur il s-chalin da l’examen da falegnam a la fin da Teis giarsunadi? «Eu vegn talmaing agità, ch’eu nu sa pü pensar!» E lura, eu nu sà scha Tü vevast propcha tut ils guots o scha be la butiglina in Tia s-charsella At ha dat curaschi, ha dat la persvasiun d’avair ün agüd, scha bsögn fa. Schi, uschea d’eirast Tü, na da gronds pleds, mo Teis cour, quel vevast al dret lö. Da far plaschairs d’eirast adüna pront, sainza ponderar scha Tü vevast peida o na. Da güdar ingio chi feva dabsögn, s’inclegeva per Tai da sai, sainza star a discutar. Bels e trids dis d’infanzia e per part eir da giuventün vain passantà sco buns vaschins. Mo salvain be las bellas regordanzas ed invlidain quai main glüschaint. Quantas galoppadas giò ed aint da Vossa porta adüna averta per no! Quantas suondas m’han gustà in Vossa chadafö! Cun tuot cha l’abundanza nu d’eira quella jada pro ingün da chasa, nu gniva Anna, Tia mamma, mai stangla da dar cun man avert. Eir Tü, sco no tuots umans, nu vevast natüralmaing be bunas virtüds. Teis cheu vevast «süsom» e scha Tü d’eirast üna jada d’ün avis, schi argumantaziuns invi ed innan nu d’eiran in cas da’T volver. Quel trat da caracter nun ha però dad esser alch da mal, schi’s sà til trar a nüz inandret e quai hast Tü sgür fat daplü co viceversa. Eu n’ha tut cumgià da Tai a l’ospidal, no duos minchün sainza blers pleds. Be pü Teis ögls han discuorrü. Teis ögls dvantats gronds ed expressivs pü co mai, forsa da temma, forsa da la dolur da stuvair ir, da stuvair dir adieu – e chi sà, forsa eir da vögliair e pudair ir – davo tant e lung patimaint! Quant jent At vess dat darcheu la butiglina cul Baldrian! Va in man da Dieu char Jon, eu At tgnarà adüna in buna memoria insembel cun las bleras bellas uras passantadas in Tia chasa paterna. Possan Tia duonna e tuot Teis confamiliars chattar bler cuffort.
|
1997
|
rm_quotidiana.054532
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Referentas e referents cun üna gronda reputaziun han discurrü her a Tavo a chaschun d’üna dieta da la Selva davart il marchà da laina ventur. Ils temas impromettaivan alchünas cugnuschentschas nouvas; las aspettativas s’han però accumplidas be per part. Davo ün maraton da tschinch referats d’eira il temp per üna discussiun fundamentala massa cuort. Il lain es amo adüna üna funtana d’entrada importanta «Las entradas our da la vendita da laina arduonda e dad arder sun amo adüna üna pozza importanta dals possessuors da god e lur gestiuns forestalas», ha remarchà il president da la Selva, cusglier da stadis Christoffel Brändli. Cha’l lain saja svelt disponibel sün tuot il muond e la concurrenza saja eir gronda. In quist sen esa da’s dumandar: Co po il producent as far valair in quist marchà chi’s müda constantamaing? Ingio sun las visiuns? Dals referents indigens nu s’haja dudi bler da nouv. Chi nu saja simpel da far prognosas davart l’elavuraziun e l’acquisiziun dal lain, ha manjà Hansruedi Streiff, directur da la Società svizra da l’industria da laina. Marianne Räss, presidenta da l’Associaziun svizra dals commerciants, ha dit, chi’s douvra ün’economia forestala ferma chi sta sün üna basa sgüra: «Quai chi’s drizza cunter il lain, promouva il commerzi da prodots da substituziun.» Bainquant plü cuntaint d’eira nos vaschin austriac, Thomas Stemberger: «Il lain ha in Austria üna buna reputaziun e perquai è’l eir ün prodot retscherchà.
|
1997
|
rm_quotidiana.054541
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Vers la fin dals ons ottanta vaiva la famiglia taliana Nannini fat renascher l’idea da commercialisar l’aua minerala da San Murezzan. Quell’idea d’eira gnüda sustgnüda tant da la Regenza grischuna e da la suprastanza cumünala da Zernez, sco eir dal directer da cura da San Murezzan. La dumonda davart il lö d’imbutigliar d’eira però fich difficila. Che consequenzas ha il fabricat pel cumün? In discussiun staivan Schlarigna, Samedan, Bever, Bravuogn, Susch e Zernez. A la fin es restada be amo l’ultima alternativa. A la società anonima fan part il cumün da San Murezzan, las funtanas termalas da Passugg e l’intrapraisa d’aua minerala taliana Antonio Pasquale. Ils aderents da quel proget spettan ün impuls positiv per l’economia recessiva. Mo uossa as manifesta l’opposiziun. D’incuort es gnüda inoltrada pro la suprastanza cumünala ün’interpellaziun, chi pretenda cha’l fabricat surdimensiunà sgradess il purtret dal cumün e cha las consequenzas dal proget stopchan gnir valütadas ed eruidas oter. «Il cussagl cumünal as sto far impissamaints davart las consequenzas cha quel fabricat pudess avair per ün cumün pitschen sco Zernez», ha dit ün’interpellanta a La Quotidiana. A la radunanza cumünala da venderdi saira gnarà perquai infuormà e discus intensivamaing davart quel tema brisant.
|
1997
|
rm_quotidiana.054545
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
La Selva invida minch’on ad üna dieta cun ün tema central. Her es gnü trattà a Tavo il marchà da laina i’l 21avel tschientiner. Intant chi s’ha discus la situaziun reala e’l prossem avegnir in möd extais, d’eiran visiuns realas plüchöntsch raras. Il president da la Selva, cusglier da stadis Christoffel Brändli, ha indrodüt la seria da referats culs pleds: «Il lain es üna da las pacas materias prümas da nos Chantun chi vain ütilisà persistentamaing. Quai es eir il motiv chi pervain a l’industria da l’elavuraziun dal lain ün’importanza relevanta.» Cha la situaziun sül marchà da laina saja greiva ed insufficiainta per tuot ils interessats. Las gestiuns forestalas lavuran plü o main cun deficit, las resgias, marangunarias e falegnamarias stan in ün cumbat da surviver. Perquai haja la branscha da far tuot il pussibel per render il lain attractiv e cumpetitiv. Sguard sur la saiv da l’üert Thomas Stemberger, conferenza dals presidents da las chombras d’agricultura da l’Austria, es da l’avis ch’ün’economia forestala multifuncziunala chi nu renda, giaja a la perdiziun. Possessuors da god e corporaziuns territorialas nu possan suogliar o nu sajan plü prontas da portar ils deficits a lunga vista. Las subvenziuns per la preparaziun cuntrafan a las reglas da concurrenza dal Gatt e da l’Uniun europeica. Chi nu para dad esser realistic da pensar cha l’economia possa surviver sainza ün sustegn finanzial, tuottüna saja l’unica via güsta da renunzchar a las subvenziuns e d’introdüer ün’economia forestala independenta. «Il marchà da laina sto esser in avegnir la pozza da l’economia forestala. I’ls pajais da muntogna sarà quai però uschea cha’l potenzial d’ütilisaziun teoretic es adüna per bainquant plü grond co quai chi’s pudess tagliar actualmaing», es Stemberger da l’avis. In tscherts pajais da l’Europa esa da constatar deblezzas da structura chi sun motivadas cun üna mancanza d’innovaziun ed ün pensar conservativ. «Dal punct da vista austriac esa da sperar chi grataja a la Svizra da bandunar darcheu ‘la rolla dals predchs bass’. Id es da’s dumandar scha l’agüd public, chi’d es per bainquant plü ot co in tschels pajais europeics, ha insomma ün effet correspundent», uschè Stamberger. Han la laina raduonda e las resgias ün avegnir? Cun quista dumonda s’ha fatschendà Hansruedi Streiff, directur da l’Associaziun svizra da l’industria da laina e secretari general da l’Organisaziun europeica da las resgias: «L’equipamaint e’l knowhow da las resgias, la vicinanza al marchà, las vias da trafic e’ls gods cun üna gronda reserva da laina sun trumfs ferms da l’economia da laina europeica illa concurrenza cunter laina da plantaziun e materials da substituziun.» Chi nu detta però resgias da model e neir structuras da muossavia pel provedimaint ventur da laina raduonda. «La collavuraziun tanter furnitur e cumprader gnarà vieplü stretta e s-chaffirà lapro bleras bunas soluziuns. I’l god ed illas resgias vaina üna pruna glieud indschignaivla chi’d es buna da far frunt a l’avegnir. Cun la müdada da structura restaran bleras gestiuns sün via. Quist nettiamaint farà però nascher otras e sanas ed el ans prepararà per l’avegnir, chi appartegna a tuottavia al lain», ha accentuà Streiff quista perspectiva ventura. Far adöver da las nouvas pussibiltats da comunicaziun Ils nouvs mezs da comunicaziun vegnan dovrats vieplü eir pel commerzi da laina. «Eu pens qua eir als indrizs da masüraziun e cluppaziun electronics e da laser sco eir a la transmissiun da datas», ha dit la presidenta da l’Associaziun svizra dals commerciants da laina raduonda ed elavurada, Marianne Räss-Aegerter. Ma eir sül sectur tecnic detta quai innovaziuns remarchablas. «Il factur il plü important es cha nus eschan averts pel nouv e cha nus pensain ed agin flexibel. Nus vain d’esser activs e nu das-chain spettar che cha l’avegnir ans porta. Perche cha be cun ün commerzi dal lain activ lavuraina per nos avegnir», uschè Räss. Andrea Semadeni da l’Uffizi federal da l’economia forestala ha skizzà la situaziun dal stadi, dals chantuns e dals possessuors da god. Pro las ponderaziuns dal marchà da laina sajan da disferenzchar tanter ils seguaints factuors: Producziun da laina, politica commerciala, adöver da laina e politica da las subvenziuns. Plü detaglià ha Semadeni trattà il tema davart la certificaziun: «La discussiun davart la destrucziun dal god tras l’explotaziun da la laina ha ventilà eir pro nus la dumonda da la certificaziun dal god e dal label dal lain. La laina chi vain economisada persistentamaing dess gnir marcada visibelmaing.» Per finir ha Paul Barandun, directur da la Selva, trattà ils aspets chi reguardan nossas regiuns: «La Selva voul promouver l’economia forestala e da laina regiunala ed intimar da dovrar il lain per fabrichar construcziuns da lain convenziunalas e per architecturas modernas.» Cha la premissa la plü importanta per surviver saja d’avair suot controlla ils cuosts da producziun e d’administraziun. «Displaschaivelmaing suoglia hozindi il rechav be var 75 pertschient dals cuosts totals», ha remarchà Barandun.
|
1997
|
rm_quotidiana.054560
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Daspö ün temp stan sün la parcella da Muglinè a Zernez ils profils da l’implant per imbutigliar l’aua minerala da San Murezzan. Ils possessuors dal terrain han dat lur acconsentimaint, la Regenza grischuna sustegna il proget ed eir la suprastanza cumünala ha dat provisoricamaing il permis necessari. Mo uossa as fuorma sur Zernez nüvel s-chür. Christa Rauch ha inoltrà, insembel cun ulteriuras persunas pertoccas ün’interpellaziun, suottascritta da 60 persunas. Las dumondas dals iniziants vegnan trattadas in occasiun da la radunanza cumünala da quist venderdi. Ils interpellants pretendan soluziuns radschunaivlas Tenor la constituziun ha minchüna e minchün il dret da lantschar ün’interpellaziun, chi ha per mera ün’infuormaziun detagliada da la suprastanza cumünala areguard ün tschert affar. «Cun l’interpellaziun laina far attent al fat, cha quel fabricat sgradess il purtret dal cumün e cha las consequenzas da quel proget stopchan gnir valütadas ed eruidas oter, ha dit Christa Rauch a La Quotidiana. Cha’l proget surdimensiunà saja progettà massa daspera als abitadis. In connex cun la fabrica da l’implant d’imbutigliar dessan gnir s-chaffidas 30 plazzas da lavur – Christa Rauch es sceptica. «A Zernez nu daja 30 dischoccupats. Nouva glieud gnarà perquai a star in nos cumün, quels bsögnan ulteriuras abitaziuns ed eventualmaing infrastructuras implü.
|
1997
|
rm_quotidiana.054561
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Dal 1991 d’eira gnüda fundada l’Uniun da las Rumantschas e dals Rumantschs illa Bassa, e quai cun la mera principala da reunir las associaziuns rumantschas e grischunas dadour il Grischun e da promouver l’infuormaziun reciproca e quella cun la Lia Rumantscha. La URB voul contribuir activamaing al böt da la LR da sustgnair ils sforzs per la lingua e la cultura rumantscha. Lavur importanta in connex cun la fundaziun da l’Uniun da las Rumantschas e dals Rumantschs illa Bassa ha eir prestà Toni Cantieni, l’anteriur president da la Lia Rumantscha. A la Scuntrada a Laax es l’uniun lura gnüda tutta sü i’l ravuogl da la LR. Iniziant da l’URB vaiva propuonü da reponderar las structuras «Noss’uniun, chi rapreschainta a 30 000 Rumantschas e Rumantschs illa diaspora, es üna sort da liom tanter las societats rumantschas da la Bassa e la Lia Rumantscha», ha dit il president Gian Guolf Bardola. A chaschun da l’ultima radunanza annuala da l’uniun ha Dumeni Capeder, ün dals fundatuors ed iniziants da l’Uniun da las Rumantschas e dals Rumantschs illa Bassa, fat la proposta d’analisar la situaziun da la URB, da reponderar ils ons passats, d’analisar la situaziun actuala e da sviluppar visiuns pel futur. «Id es ura da reponderar las structuras da nossa uniun», ha dit Gian Guolf Bardola cun persvasiun. Ingüna separaziun tanter las differentas gruppas linguisticas L’iniziant vaiva tanter oter pretais ün questiunari, ingio cha las uniuns affiliadas vaivan la pussibiltà da tour posiziun areguard las activitats e la lavur da l’uniun, da dir che ch’ellas giavüschan e che chi manca o in che fuorma ch’ellas lessan collavurar cun l’Uniun da las Rumantschas e dals Rumantschs illa Bassa. La suprastanza vaiva acceptà las propostas ed elavurà la prümavaira passada ün questiunari. Var la mità da las uniuns vaivan dat resposta. Areguard las structuras resorta da tschertas respostas, ch’ün’organisaziun be rumantscha nu vess in tschertas regiuns ingüna schanza da surviver. Da quellas varts d’eira gnüda postulada plütöst üna collavuraziun plü stretta tanter las gruppas linguisticas e gnü giavüschà, chi nu vain fatta üna separaziun tanter las gruppas linguisticas. Difficultats da chattar persunas chi s’ingaschan per la chosa rumantscha Ün pa differenta es la situaziun illas uniuns, famiglias, clubs e chors rumantschs. Quia sta la cultura e la lingua rumantscha i’l center da las activitats. Duos uniuns sun perfin stattas dal maniamaint chi nu douvra üna URB. La lavur da la suprastanza però vain güdichada per gronda part positivmaing. Areguard l’actività da la URB sun ils maniamaints plütöst diffus. Per festas cumünaivlas s’interessan be pacas organisaziuns. Il medem vaglia eir per sairas litteraras cumünaivlas. Giavüschà da las differentas uniuns vegnan però daplüs concerts cumünaivels cun chors d’otras regiuns. Areguard la dumonda davart ils giavüschs e las perspectivas per l’avegnir han diversas organisaziuns respus, chi hajan problems da chattar glieud chi’d es pronta da s’ingaschar per la chosa rumantscha. Areguard la dumonda dal questiunari davart las consequenzas e las propostas ston gnir fattas trais dumondas: Che significha quel svilup per l’Uniun da las Rumantschas e dals Rumantschs illa Bassa? Douvra quai insomma üna URB e nu daja otras organisaziuns chi füssan adattadas meglder per rapreschantar ils Rumantschs da la Bassa? Üna pussibiltà füss forsa d’integrar meglder ils rumantschs illa Bassa illas uniuns grischunas existentas, creond posts da respunsabels pels fats rumantschs in quellas organisaziuns. Sgür ch’eir la URB sto discuter davart las agnas structuras. Al mumaint vain la gronda part da la lavur nempe prestada da la suprastanza. Il president da l’URB as voul retrar «Nus stuvessan far daplü pels Rumantschs giò la Bassa, mo a nus mancan il temp, ils raps e’l persunal», ha manzunà il president da l’Uniun da las Rumantschas e dals Rumantschs illa Bassa. Perquai sarà a la radunanza annuala dals 8 november 1997 a Zug, dasper la müdada da las structuras, eir la dumonda a la LR per ün eventual sustegn finanzial ün dals temas centrals. Ils commembers da l’URB stuvaran implü eleger ad ün o duos commembers da la suprastanza, e quai siond cha’l president Gian Guolf Bardola prevezza da renunzchar in avegnir da si’incarica, chi pretenda ün enorm pensum da lavur. «Eu sper chi resortan da la radunanza annuala ulteriuras ideas sco chi’s pudess amegldrar las structuras da la URB. Eu sper implü cha la radunanza approvescha la dumonda areguard il sustegn finanzial da la Lia Rumantscha per ün ulteriur collavuratur», ha dit il president da l’Uniun da las Rumantschas e dals Rumantschs illa Bassa a La Quotidiana.
|
1997
|
rm_quotidiana.054562
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Ils cuntgüts da las tarablas e dals dits in tuot l’Europa as sumaglian e blers elemaints as chattan fingià illa «Edda». Dits sun però – na sco la tarabla – fich liats ad ün lö geografic, uschè cha’l material vain adattà confuormamaing. Els ans quintan bler davart la cuntrada e seis abitants. Quai es il resultat dad üna sairada davart il muond da las dialas illa Chasa dal Parc naziunal a Zernez. La seria dals 17 referats da quista stà i’l «Naturama» a Zernez es ida a fin als 16 october cun ün tema chi demuossa chi dà sper il muond calculabel eir ün muond chi nu’s lascha spiegar ed incleger be cul intellect. Angelica Biert ed Alexander Weber han quintà e provà da commentar dits da dialas. Dits sun liats ad ün lö geografic «La nona da tuot ils dits» es tenor Weber l’epopea dals Germans, la «Edda». Intant cha la tarabla nun es liada ad ün lö ed ad üna data, as basa il dit suvent sün fats propcha capitats ed impustüt sün lös geografics determinats. Perquai vegnan ils cuntgüts adüna darcheu müdats ed adattats tenor bsögn. Ch’il dit saja perquai «cuntrada dvantada pled», disch Weber, ubain «il muond exteriur chi’s spievla in l’intern da l’uman». Dals dits pudaina trar conclusiuns sün üna cuntrada e süls umans e lur möd da tilla incleger. I’s tratta però dad ün «incleger cun l’orma», uschè cha’s possa dir cha las tarablas ed ils dits quintan da l’orma. Weber es persvas cha tarablas e dits sun amo adüna actuals, ma i’s stopcha tils udir e na leger. Cun udir aintra il cuntgnü in l’orma, cun leger in l’intellect. Las dialas svanischan pervi da l’ignoranza dals umans D’udir dits da dialas – quintats propcha amo sco da plü bod – ha il public chi’d es stat preschaint i’l Naturama gnü bun’occasiun. Angelica Biert ha quintà in ladin sper dits our dad ün cudesch da scoula dal 1922 eir l’istorgia da la «Diala da Tamangur», publichada i’ls «Fluors dal desert» da Cla Biert. Id es tipic cha l’istorgia inventada dad ün autur ha üna structura plü cumplexa sco’ls dits our da la litteratura orala cun ün autur anonim obain ün «autur collectiv». In plü vain avant eir ün dial, intant cha la dialas sun per granda part essers feminins. Quai vala eir pels dits ch’Alexander Weber ha quintà in dialect dal Partens. Ch’in otras regiuns surpiglian suvent ils homens sulvadis la funcziun da las dialas, disch el. Tuot ils dits han però ün elemaint cumünaivel. Las dialas sun essers chi güdan als umans fin cha’ls umans fan ün tort ad ellas, ün tort chi consista in general obain da tillas tormentar, obain da violar in alch möd la sfera privata da las dialas. Lura svaneschan ellas e nu vegnan mâ plü vissas. In ün dit quintà dad Angelica Biert güdan las dialas als umans fin cha duos homens cun bastuns van a tillas tormentar, in ün oter van duos duonnas a tillas involar l’altschiva d’ün alb chi splendura. Listess dit ha quintà eir Weber, ma in duos variantas. In üna varianta plü veglia svanischan las dialas perche ch’ün paster s’inamurescha d’üna dad ellas, ma sainza success. Uschè as transfuorma sia amur in ödi ed el bütta ün giat – bes-chas cha las dialas nu pon star our – in lur cuvel. Ün elemaint chi’d es eir cumünaivel a tuot las dialas es lur richezza. Ellas possedan grands s-chazis chi dan suvenz eir andit a surpassamaints da cunfin davart dals umans: Els aintran aint ils cuvels per verer ils s-chazis o tils invoulan perfin. Tenor Weber nu’s po però interpretar quai sco ün scumand da vulair scuvrir ün secret. Cha chi chi s’avicina dad ün secret cun respet quel riva eir a til scuvrir. Bleras tarablas demuossan chi’d es la violaziun dal tabu – da nun observar il scumand dad entrar illa 13avla stanza – chi maina inavant. Ma in connex cun las dialas esa suvent l’ignoranza, la mancanza da respet e la malignità da la glieud chi tillas scurrainta. Tormentar cun bastuns ad essers chi güdan a far cul fain! O involar l’altschiva alba chi’d es l’altschiva da las ormas! Weber as dosta però cunter ün’incletta massa intellectuala e scientifica da las tarablas e dals dits. El pledescha apunta per ün’incletta cun l’orma. Cha tenor üna definiziun sajan tarablas e dits natüralmaing «na vairs, ma vairs avuonda».
|
1997
|
rm_quotidiana.054563
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Dals 21 als 26 october ha lö l’Eivna da l’aua minerala i’l Bogn Engiadina Scuol. Il böt da quist’occurrenza es dad annunzchar l’an da l’aua 1998. In plü sun exposts tuot ils sbözs da las butiglias per «pakettar aint» l’«Aqua Engiadina» per cha la populaziun possa as partecipar a la decisiun co cha l’aua minerala da la regiun dess far parada per gnir derasada i’l muond. Cun quai dvainta il proget da trar a nüz l’aua da la regiun economicamaing adüna plü concret. Sco cha’l directur dal Bogn Engiadina Scuol Philipp Gunzinger ha dit in occasiun da la vernissascha da l’Eivna da l’aua minerala as vuless cun l’exposiziun chi’d es averta dals 21 als 26 october adüna da las 15.00 a las 18.00 dar la pussibiltà a la populaziun ed als giasts da tscherner las butiglias per vender l’aua minerala da la regiun, ma eir tils familiarisar cul tema «aua» in general. Id es perquai eir previs da servir gratuitamaing l’aua minerala da la regiun i’ls restorants ed i’ls hotels dürant la stà chi vain. Per l’an da l’aua 1998 sun dal rest planisadas differentas occurrenzas surtuot illa regiun, ma eir illa Bassa. Uschè gnaran – sco chi ha spiegà Roland Huber, il directur da Scuol Turissem SA – preschantats ils Bagns dal Grischun a la Faira da sandà a Berna ed a la Faira da vacanzas e da sport Fespo a Turich. Per l’elavuraziun dal program es gnüda incumbenzada la Scoula internaziunala da turissem a Turich. Il böt principal da tuot las occurrenzas es da reactivar la tradiziun da las curas da bagn e da las curas da baiver aua e da trar a nüz quist «chapital da la natüra» pel turissem. Cun l’inauguraziun dal Bogn Engiadina Scuol avant bod tschinch ans s’haja fingià instradà quist svilup cun bun success. Uossa as tratta da s-chaffir cul prodot «Aqua Engiadina» ün ulteriur nom da marca chi porta la «fama» da la regiun da vacanzas oura i’l muond. Sco cha Roland Huber ha dit in seis pled d’inauguraziun dispuona la regiun da vainch funtanas d’aua minerala da las qualas nouv vegnan fin uossa explotadas. Quista richezza es il resultat da la situaziun geologica tuottafat particulara da l’Engiadina Bassa. Cha l’Engiadina Bassa haja lönch fat quint cul giast classic da cura da bagn, ma cha cul temp saja quel «mort oura». Otras sportas turisticas hajan lura rimplazzà l’aua, ma per render amo plü attractiva la regiun füssa da s’inservir eir darcheu da quista pussibiltà, già ch’ella es avant man. Per reactivar però il turissem da bagn e da baiver aua nu basta il «normal», disch Huber. «I douvra visiuns.» S’impissà la prüma jada da commercialisar l’aua minerala da la regiun s’haja dal 1993. Dal 1996 ha la populaziun in üna votaziun approvà da trar a nüz l’uscheditta «Funtana cotschna». Cun quai sun idas inavant eir las trattativas davart la vendita da l’aua. Tanter oter es la Scoul’ota d’art applichada a Turich gnüda incumbenzada da far propostas per recipiaints, quai voul dir butiglias e caraffas. Dudesch studentas e students s’han partecipats a la concurrenza. Il resultat es gnü preschantà per la prüma jada in schner da quist an a Vulpera. Ils sbözs sun uossa – dürant l’Eivna da l’aua minerala – exposts i’l Bogn Engiadina Scuol. Las visitaduras ed ils visitaduors vegnan dumandats da tscherner lur favorit, lura gnaran las lavuors premiadas dad üna giuria dad experts. In listess temp vegnan perseguitats ils progets da commercialisar l’aua. L’incarica dad elavurar üna strategia da marketing es eir gnüda surdatta a la Scoula internaziunala da turissem a Turich. I’s tratta da spordscher l’aua minerala dad üna vart als giasts illa regiun, ma eir da l’exportar. Cha prüms interessents s’hajan fingià annunzchats, perfin da las Filippinas, disch Roland Huber.
|
1997
|
rm_quotidiana.054564
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Signur N.C., «il rai da la regiun», ha da quists dis tramiss ün «Strategiepapier» als presidents cumünals cun üna proposta. Hei, reguard il rai. Ils rais dals cumüns vegnan tschernüts (elets o be tschernüts?) dals votants dals cumüns, il rai d’üna regiun as fa svessa rai. Co? Quai es ün’otra dumonda. Ma tschernü nun è’l a tuottavia brich da la populaziun. Quai es da suottastrichar! Ma uossa la proposta! «Koordinierter Einsatz von Mitteln zu wohltätigen resp. gemeinnützigen Zwecken (Inline e Squash p.ex.) im Unterengadin.» (Perche in tudais-ch? Logo! Per cha quels da Samignun chi han lura da far part al pool propost cun lur «Benzinrappen» ventur inclegian eir els, ils povers tagnins. Ils presidents dals cumüns «declerats sco rumantschs» san sà tudais-ch!) La proposta sco tala, da metter la distribuziun da las contribuziuns da la Fundaziun G. Bazzi-Mengiardi (FGB), da la chascha speciala (a favur da la cultura indigena) dals cumüns concessiunaris da las OEE (CCC OEE) e’l «Benzinrappen» suot üna chappa, füss insè da cuschidrar, scha na dafatta da bivgnantar, cumbain cha na tuot ils argumaints a favur da quista «fusiun» nu tegnan püt. Uschè as pudessa coordinar las acziuns da benevolenza a favur da chi sa mâ che. Che beadentscha, schi nu füss qua il ris-ch cha l’applicaziun/distribuziun plü co be arbitraria da fin qua dals mezs disponibels nu’s multiplichess! Roudas nouvas, timun vegl I’s po bainschi müdar las roudas d’ün char, ma schi nu’s s-chambgia eir il timun, schi va quel bun char prus e cumadaivel e suottamiss bain bainet – «zapzapzap» – aint illas veglias schlernas, tantplü cha’l timun es dvantà massa predominant, quel timun chi va uossa apunta ill’offensiva. Che strategia remarchabla per accumular amo daplü pussanza! Quel chi po distribuir raps e dimena as far dependents dvainta nempe – magari eir sainza lair – zuond pussant.
|
1997
|
rm_quotidiana.054567
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Her han cusglier guvernativ Aluis Maissen ed il secretari dal departamaint da finanzas e militar Willi Berger orientà vi d’üna conferenza da pressa sur la ledscha nouva davart la banca chantunala dal Grischun BCG. Ils böts principals da quista ledscha nouva chi rimplazza ils statüts dal Grond cussagl dal 1970 sun la reordinaziun da la basa legala da la banca chantunala ed eir crear ün post extern da revisiun e suottametter la survaglianza a la cumischiun federala da las bancas CFB. Il terz böt es da crear üna basa legala per la banca per ün’ulteriura actività incurunada da success. Quai dess gnir ragiunt tras üna separaziun stricta da las activitats da survaglianza ed operativas. La garanzia dal stadi resta Tenor l’opiniun da la Regenza sto la garanzia dal stadi restar. Tenor quella «stat il Chantun bun per tut ils impegns da la banca, uschenavant ch’ils agens meds da quella na tanschan betg». A listess mumaint ha la BCG d’accumplir üna incarica da prestaziun e da resguardar lapro tuot ils bsögns da tuot las gruppas da la populaziun. La fuorma giuridica, impustüt quella da l’institut autonom dal dretg public chantunal dess restar. Eir il cussagl da la banca vegn elet inavant dal Grond cussagl. Resuns positivs, ma eir critics Schabain cha davart da las federaziuns es gnü critichà la fuorma giuridica da la banca nu genza es da l’avis cha’l Grond cussagl saja sainz’oter capabel da far l’elecziun. La Regenza svessa nu fess mai ün’elecziun sainza ponderaziuns politicas ed eir ella integress tschertas ponderaziuns da la politica regiunala per render güstia a la situaziun speciala dal Grischun. Per quai vess eir – uschè Maissen – da restar la grondezza dal cussagl da banca pro 11 commembers. Üna reducziun sün 9 o dafatta 7 vess per consequenza cha na tuottas parts dal Grischun pudessan gnir resguardadas. Revisiun dobla dà sgürezza Per Maissen es la ledscha nouva üna buna ledscha, impustüt perche ch’ella regla da nouv la survaglianza. Quella vegn suottamissa tuottafat a la cumischiun federala da bancas CFB. A listess mumaint vegn eir creà ün post da revisiun extern ed independent – sper in post da revisiun intern chi ha già dat adüna. Ultra da quai vegnan separadas las incumbenzas operativas cleramaing da quellas tenor il dret da controlla. Cun quista structura esa tenor Maissen bod impussibel chi capita cun la BCG quai chi’d es capità cun las bancas chantunalas da Berna, da Soloturn o dal Appenzell dadoura. A listess mumaint resta a la BCG quella flexibilità chi douvra per pudair exister cun success sül marchà monetar. In schner 98 vegn suottamissa quista ledscha al Grond cussagl, la votaziun es previssa pel gün 1998.
|
1997
|
rm_quotidiana.054576
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Quista saira esa uschè inavant, per la prüma vouta ha il saxofonist, Werner Lüdi, la pussibiltà da’s preschantar al public in Engiadina cun üna da sias fuormaziuns musicalas, chi crea spontanamaing la musica e tilla dà ill’uraglia dals audituors al mumaint ch’ella vegn creada. Lüdi es ün dals cuntschaints musicants grischuns e’s lascha gugent eir descriver sco Grischun o nomnar cun expressiuns chi demuossan ch’el saja ün tipic Grischun. Cun sia musica nun ha Lüdi però simpel in Chantun. In Engiadina, ingio cha Lüdi ha passantà parts da sia infanzia, nu vaiva el fin hoz cun passa sesant’ons, mai gnü la pussibiltà da’s preschantar cun üna tala fuormaziun. La musica da Lüdi e seis duos cumpogns Stephan Witwer e Michael Wertmüller, chi concerteschan hoz a Lavin, nun es ligera però neir pel uschedit consüment. Lüdi svess garantischa cha seis trio fetscha dal sgüra alch e que es, s’ingaschar per la musica improvisada. Mincha batter d’ögl vegn la musica güsta fatta ed in mincha concert es ella unica, perche in mincha occasiun nouva cha’ls trais musicants sunan insembel cumainza la melodia pro nolla e vegn fabrichada da nouv. Que pretenda üna attenziun speciala dals musicants chi ston esser averts per ideas da lur cumpogns. Sunar insembel pretenda ch’els sajan averts pels sentimaints dals cumpogns e nu lascha pro ch’els fetschan da testards e’s tegnan be vi da lur lingia. Per ün auditur es quella musica eir ün evenimaint unic. El sto eir as laschar ir e’s deliberar d’imaginaziuns fixas e’s concentrar sülla musica, perche giodair quella po’l be quel mumaint cha quella vegn fatta. Il concert da Lüdi insembel cun Wittwer e Wertmüller es il prüm arrandschamaint organisà da la società portadra dal lö da cultura, inscunter e fuormaziun chi’d es gnü fundà avant ün mais a Lavin. Là han ils preschaints pudü insajar l’ambiaint da las localitats ed eir la sporta da l’ustaria da cultura chi’d es averta in occasiun da mincha arrandschamaint. Aint in quella esa pussibel da’s preparar sün quel o eir da digerir quel cun ün bun magiöl ed ün bun bacun.
|
1997
|
rm_quotidiana.054600
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Il cumbat da concurrenza mundial e la situaziun fich sensibla pro’l turissem da skis provocheschan praticamaing ün agir. Eir in Grischun vegna fat tuot il pussibel per obtgnair bunas cundiziuns da naiv süllas pistas da skis. Sur 50 hectaras supplementaras pon gnir innaivüdas la prosma stagiun d’inviern. In nos Chantun esa uschè pussibel da prodüer naiv sün surfatschas grondas o punctualmaing sün var 240 hectaras. E quist trend para da cuntinuar. Excluder situaziuns imprevissas «Il cumanzamaint da la stagiun d’inviern es enorm important. Scha’l skiunz nu chatta pistas da skis tenor seis gust, lura tschercha’l quellas ad ün oter lö. Il don finanzial nu’s riva plü da cumpensar», ha fat allusiun Reto Filli, president dal Circul d’Engiadin’Ota, a quist fat fich important per lur regiun. Ed uschè prouva mincha staziun da skis da spordscher cundiziuns optimalas a seis giast. Ils chanuns da naiv sun ün dals mezs per far quai. La surfatscha innaivüda crescha ad ün crescher ed ingün nun fà plü publicamaing objecziuns: Las vuschs chi vaivan lantschà l’iniziativa cunter ils chanuns da naiv sun immütidas. «L’importanza da quist sectur economic es evidainta e daspö la discussiun al cumanzamaint da quist decenni haja eir dat nouvas cugnuschentschas», han manjà ils manaders da las pendicularas unanimamaing. Peter Baumgartner da l’Uffizi chantunal per la protecziun da l’ambiaint ha infuormà in quel sen, cha dumondas da quist gener gnian trattadas in detagl pro la planisaziun regiunala e possan gnir scleridas al lö, intschertezzas ed inconvenienzas possan uschè gnir eliminadas. «Noss’incumbenza es d’examinar e da controllar la cumpatibiltà ecologica. Il cumbat cunter la canera muossa buns resultats e l’innaivaziun sainza mezs chemicals nu muossa ingüns effets negativs. Ün oter pass vers l’ambiaint sun ils lais d’accumulaziun chi vegnan fabrichats i’l territori da skis e chi retegnan l’aua da naiv da prümavaira al lö», uschè Baumgartner. «Eir scha la surfatscha innaivüda crescha dad on in on, importa quella part be 2,2 pertschient da las pistas preparadas», ha declerà il iurist respunsabel per la planisaziun dal territori, Carlo Decurtins, invers la «Südostschweiz».
|
1997
|
rm_quotidiana.054601
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
rm-vallader
|
Neir ad ün congual culs ulteriurs chantuns nun ha «Il chantun da vacanzas da la Svizra» da guinchir. Tenor üna valütaziun da la Fundaziun per la protecziun da la cuntrada esa previs d’innaiver artificialmaing l’on chi vain üna surfatscha da 1600 hectaras; bod la mità da tala es situada i’l chantun Vallais.
|
1997
|
rm_quotidiana.054602
|
rm_quotidiana_1997.xml
|
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.